Moskou, de Christus Verlosser kathedraal (juli 2011)

OPINIE - BUITENLAND

Rusland na de Muur

Deel 3

De Buitenlandse Relaties

LKOL B.D. HARRY VAN DER HORST

De auteur was van 1998 tot 2003 militair attaché in Moskou. In de jaren daarvoor werkte hij namens Nederland bij de implementatie van tal van wapenbeheersingsakkoorden in Oost- en Midden-Europa, zoals onder andere het verdrag over Intermediate Range Nuclear Forces (INF), het verdrag inzake Conventionele Strijdkrachten in Europa (CSE), het Weens Document en Open Skies. Voor publicatie in Carré heeft hij onlangs een drieluik geschreven, getiteld Rusland na de Muur: ‘De Russische Maatschappij’, ‘De Machtsstructuren’ en ‘De Buitenlandse Relaties’. Hier deel volgt het derde en laatste deel, 'De Buitenlandse Relaties'.

Het communisme heeft volledig afgedaan als ideologie en bestaat allang niet meer in de vorm van een socialistische heilsleer en als wereld- dreiging. Alleen in Rusland, China, Noord-Korea en Cuba zijn er in naam nog communistische partijen, maar die vlaggen dekken andere ladingen. Het woord ‘communist’ wordt doorgaans alleen nog maar als scheld- woord gebruikt.

Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het definitieve einde van de Russische versie van het communisme heeft op veel Russen een zeer diepe indruk gemaakt. In de nieuwe situatie, na de implosie van 1991, beslaat Rusland een oppervlakte van meer dan 17 miljoen vierkante kilometer en deelt het zijn grenzen met 14 landen, waarvan er acht voormalige Sovjetrepublieken zijn; het zogeheten ‘nabije buitenland’. De Russische Federatie (RF) als erfopvolgerstaat bevat nog maar ongeveer de helft van het aantal inwoners van de Sovjet-Unie en ruwweg twintig miljoen Russen bleken na de opheffing van de Sovjet-Unie plotseling in het buitenland te wonen, waar ze niet automatisch konden rekenen op een populaire status.

Toen president Poetin in 2005 tijdens een toespraak in het Kremlin ooit eens sprak over ‘de ineenstorting van de Sovjet-Unie [als] de grootste politieke ramp van de twintigste eeuw’ was het deze ontheemding waarnaar hij refereerde. Zoals vaak gebeurt bij het citeren van de Russische president worden zijn woorden oneindig vaak herhaald zonder bijbehorende context, als bewijs dat hij de voormalige Sovjet-Unie in ere wil herstellen. Dat hij ook in een officiële rede heeft uitgesproken dat ‘degenen die de ineenstorting van de Sovjet-Unie niet betreuren geen hart hebben en degenen die haar wel betreuren geen hersens’ wordt dan gemakshalve maar vergeten. Paranoia alom. En als interpretaties van woorden er niet toe doen (‘alleen de daden tellen’), waarvoor best iets te zeggen valt, dan geldt dat natuurlijk voor alle woorden en niet alleen die van de president van Rusland.

De Amerikaanse president George Bush senior besprak op 24 februari 1990 in zijn buitenverblijf Camp David met de Duitse bondskanselier Helmut Kohl de wens van de toenmalige secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie Gorbatsjov, Michail Sergejevitsj, over de vereniging van Oost- en West-Duitsland. Die wens hield in dat er geen uitbreiding van de NAVO oostwaarts zou plaatsvinden. Het letterlijke citaat van de reactie van Bush was: ‘To hell with that. We prevailed and they didn’t. We cannot let the Soviets snatch victory from the jaws of defeat’. En dat was het dan.

Helmut Kohl en George Bush senior, 1991 (foto Wikimedia Commons)

Het Westen zag vanaf dat ogenblik Rusland niet meer als een opponent om respect voor te hebben. Jeltsin en daarna Poetin probeerden het gezag van Rusland in de wereld te herstellen, maar hun voorstellen, met name die bij de CVSE/OVSE in Wenen, voor integratie in Europa en samenwerking waren onder aanvoering van de - niet-Europese - Amerikanen al verworpen voordat ze waren besproken. Europa miste daarmee een unieke kans om haar eigen toekomst te bepalen, hoewel de meningen verdeeld waren: de Franse president François Mitterand en de Britse premier Margaret Thatcher waren op zijn minst ‘bezorgd’ over de eenwording van Duitsland.

Europa miste een unieke kans om haar eigen toekomst te bepalen

Ondanks de krachtige bezwaren van Jeltsin en Poetin is de NAVO drie keer in oostelijke richting uitgebreid:

  • in 1999 met Hongarije, Polen en Tsjechië;
  • in 2004 met Bulgarije, de Baltische staten, Slowakije, Slovenië en Roemenië;
  • in 2009 met Albanië en Kroatië.

Vooral de uitbreiding met de Baltische Staten, voormalige deelrepublieken van de Sovjet-Unie, deed pijn. De realisatie van de uitbreiding zal ongetwijfeld iets te maken hebben gehad met het militaire onvermogen van de RF om dit tegen te houden; er is in ieder geval geen militaire reactie geweest. Het is dus niet zo vreemd dat in het Kremlin de mening heeft postgevat dat ook voor westerse landen het recht van de sterkste doorslaggevend is.

Het optreden van het Westen in Kosovo, waarbij zelfs de Chinese ambassade werd gebombardeerd waarbij drie doden vielen, betrof het binnenvallen van een soevereine staat. Dit gold ook voor Irak en Afghanistan en dat alles vond plaats zonder een mandaat van de VN. Dat het Westen bezwaar heeft gemaakt tegen de Russische acties in Tsjetsjenië, Georgië en Oekraïne wordt begrijpelijkerwijs door de Russen als hypocriet en het meten met twee maten beschouwd. De overtuiging is daardoor gegroeid dat Rusland het moet hebben van eigen kracht en zijn eigen weg moet gaan. Om een voormalige Amerikaanse president te parafraseren: ‘Russia first!’. Vele westerse ambassadeurs in Moskou hebben hiervoor al twintig jaar geleden aan hun hoofdsteden tevergeefs ernstige en expliciete waarschuwingen afgegeven.

Telkens als er op deze tweeslachtigheid wordt gewezen is de reactie van westelijke regeringen en opiniemakers: ‘Dat is jij-bakken’ of ‘Two wrongs don’t make a right’, Inhoudelijk wordt er op generlei wijze ingegaan op de bezwaren, er wordt zelfs geen begin mee gemaakt. Dat tast logischerwijze de morele positie van het Westen nog meer aan, hetgeen ook het geval is bij alle andere onrechtmatige acties van het Westen, zoals de niet door internationaal recht gesanctioneerde wereldwijde inzet van drones voor standrechtelijke executies. De terechtstelling van Osama Bin Laden is eveneens letterlijk zonder enige vorm van proces geweest, het spijt me te moeten aanhalen, zoals ook het gebruik van Guantánamo Bay voor detentie en marteling zonder enige juridische grondslag dan ook. Niet alleen de Russische regering maakte tegen deze dubbelhartigheid bezwaar. Ook de Chinese regering stoorde zich aan de houding van de VS, zie de beelden van de persconferentie van 19 maart jl. in Anchorage die de Amerikaanse en Chinese ministers van Buitenlandse Zaken hebben gegeven.

Zo kunnen er ook voorbeelden genoemd worden van hypocrisie als het gaat om de veroordeling van Rusland voor het interfereren in binnenlandse politieke kwesties. Er is ach-en-wee geroepen over de bemoeienis van Rusland met de verkiezingen in bijvoorbeeld de VS, terwijl diezelfde VS tijdens de Russische presidentsverkiezing in 1996 er alle belang bij had - de Communistische partij dreigde te gaan winnen - om Jeltsin in het zadel te houden, met als gevolg de voortzetting van de al jaren bestaande politieke en economische anarchie en chaos in Rusland. Wat weer in het belang van het Westen en enkele westerse ondernemers was.

Het Westen had totaal geen rekening gehouden met een assertieve Russische politiek, zoals de inlijving van de Krim. Westerse kennis van land, historie en cultuur ontbraken, of werden bij de beleidsbepalers genegeerd en het ontbrak in het Westen sowieso aan fantasie om zich een dergelijke actie te kunnen voorstellen. Dat de Russen wel eens terecht bezwaar zouden kunnen hebben tegen aanwezigheid van de Amerikaanse Zesde Vloot in de buurt van Sebastopol was blijkbaar bij niemand opgekomen.

Terwijl de Russische marine daar officieel en formeel met Oekraïne overeengekomen een marinebasis in pacht had en heeft, naast het hoofdkwartier van haar Zwarte Zeevloot en de stad Sebastopol een speciale Russische federale status heeft. Wat ook onder Oekraïens bestuur het geval was.

De Zwarte Zeevloot voor anker in Sebastopol (foto: Wikimedia Commons)

Victoria Nuland op reis door Oost-Europa (foto: Wikimedia Commons)

In 2014 werd door de VS getracht de Oekraïense verkiezingen te beïnvloeden toen Victoria Nuland, onderminister van buitenlandse zaken voor Europa en Eurazië, voor miljarden dollars aan steun aanbood. Haar telefoongesprek (eindnoot 1) met de Amerikaanse ambassadeur in Kiev, Geoffrey Pyatt, waarin zij hun voorkeur voor de latere premier Yatsenyuk bespraken, werd afgeluisterd door de Russische geheime dienst hetgeen leidde tot frustratie en woede bij de Amerikanen. Die woede gold overigens enkel het feit dat het gesprek was afgeluisterd en niet haar beruchte uitspraak ‘Fuck the EU’. Er was geen inhoudelijke reactie van de VS, in tegenstelling tot Europese regeringsleiders die deze uitspraak scherp veroordeelden.

Het is dus vanuit Russisch standpunt gezien niet zo vreemd dat het oordeel van het Westen over Russische acties niet meer van belang is. Vandaar acties als in Georgië, Oekraïne en Syrië, waarbij Rusland zich niets meer gelegen liet liggen aan het Westen. De opgelegde sancties werken zelfs in zekere zin averechts, want het speelt het Kremlin in de kaart bij het verenigen van het Russische volk in zijn afkeer van het Westen. Het heeft daarbij meer effect dan welke door het Kremlin geleide propaganda-actie ook.

De westerse sancties hebben nog meer neveneffecten. Zo is de ontwikkeling van binnenlandse producten als vervanging van import onbegrijpelijk genoeg altijd verwaarloosd geweest. Wij westerlingen kunnen er met onze pet niet bij dat Russen economisch voornamelijk blijven teren op de inkomsten door de export van fossiele brandstoffen, waardoor men afhankelijk blijft van de prijzen op de wereldmarkt. Maar nu keert de wal het schip en tracht men de gevolgen van de sancties te compenseren door eigen productie.

Andere manieren om minder kwetsbaar en meer onafhankelijk te zijn van de rest van de wereld wordt gevormd door het promoten van een Russisch alternatief voor het interbancaire SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) en het afschermen van de Russische maatschappij van het Worldwide Web.

Er zijn natuurlijk genoeg kritische kanttekeningen te maken bij het internationale beleid van de Russen. Zo is er wel erg veel energie gestopt in het proces van erkend willen worden als internationale grootmacht, terwijl dat eenzijdig militair - door de nucleaire wapens - wel gewettigd was, maar niet ondersteund werd door economische invloed. Iets dat door China in ieder geval beter begrepen wordt. En ook de weerstand tegen de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten heeft hoofdzakelijk politieke waarde, want militairement is het nauwelijks nog relevant vanuit welke geografische positie aanvallen op een land worden ondernomen. Voor het lezerspubliek van dit blad behoeft dat, neem ik aan, geen nader betoog.

Verder is de gezamenlijk afkeer van het Westen ook een prima bliksemafleider voor alle interne blunders, gebrek aan economische ontwikkeling, afbraak van sociale zekerheden en beperkte persvrijheid. Dit wordt handig gekoppeld aan nostalgische en nationalistische gevoelens, die vooral onder ouderen heersen. De Sovjet-Unie wordt door hen nog steeds beschouwd als de overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog (WO II), waarvoor overigens wel iets te zeggen valt, die als eerste natie ter wereld een mens in een baan om de aarde bracht en een supermacht was waarmee ernstig rekening werd gehouden.

… is de gezamenlijke afkeer van het Westen een prima bliksemafleider

In het kader van dit artikel ga ik met opzet niet verder in op de onderwerpen die al ruimschoots alle aandacht kregen en krijgen in de westerse media, zoals Oekraïne, de MH-17, de Krim, Navalny (hoewel de repressie sinds 1991 op allerlei terreinen groter is dan ooit) en dergelijke. Over ‘Oekraïne’ gesproken: ik heb eens de vergelijking horen maken dat Oekraïners en Russen zich door de geschiedenis onderling hebben verhouden als Fransen en Engelsen. Wat weer eens een ander geluid is dan de opvatting dat deze broedervolken zoveel met elkaar gemeen hebben. In ieder geval het overdenken waard door westerse politici en commentatoren, die tot zeven jaar geleden nauwelijks wisten waar Oekraïne ligt, of wat de geschiedenis van dat land en volk is.

Arseni Yatsenyoek, premier van Oerkraïne tot 2026

Poetin relativeert trouwens zelf ook. In een onlangs gepubliceerd artikel in Die Zeit ter herdenking van de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie heeft hij de schuld voor de huidige spanningen in Europa bij de VS en de EU gelegd. Volgens Poetin heeft het Westen de hoop op een nieuw Groot Europa de grond ingeboord door na het einde van de Koude Oorlog in 1989/1991 een ‘agressieve politiek’ tegen Rusland te voeren met de uitbreiding van de NAVO. Ook noemt hij de Europese steun voor de ‘ongrondwettige gewapende staatsgreep in Oekraïne’ in 2014. ‘Daar is alles mee begonnen’, aldus Poetin. ‘De VS en EU provoceerden zo een scheuring binnen Oekraïne en het uitreden van de Krim’, aldus Poetin. Volgens hem had een verenigd Europees continent na het einde van de Koude Oorlog werkelijkheid kunnen worden, als het Westen dat ideaal niet zou hebben doorkruist met zijn expansieve politiek. Echter: Poetin verwijt in zijn artikel ook Gorbatsjov het toestaan dat het herenigde Duitsland lid werd van de NAVO. Want toen dit precedent er eenmaal was ging de NAVO door met zijn uitbreiding. ‘Veel landen werden voor de kunstmatige keuze geplaatst om met het Westen of met Rusland te samenwerken’. Verder verwacht Poetin dat de spanningen in Europa kunnen verminderen. Rusland is in zijn ogen namelijk onmisbaar voor de welvaart en de veiligheid van het gemeenschappelijke continent. ‘Rusland is een van de grootste Europese staten en we voelen onze onafscheidelijke culturele en historische banden met Europa’.

De vraag is wat Rusland op geopolitiek gebied gaat doen na Poetin. De meeste, in mijn ogen echte, kenners zijn van mening dat er niet veel zal veranderen aan de relatie tussen Rusland en de rest van de wereld. Rusland zal niet meer de grootmacht zijn die het tijdens de Koude Oorlog was. De geopolitieke concurrentie met de VS zal nog wel enige tijd duren, maar de VS zullen steeds meer afgeleid worden door interne politieke onrust en de militaire en economische competitie met China en India. De mogelijkheid voor een hernieuwing van de samenwerking met Europa, niet noodzakelijk de EU, is kansrijk als de klemtoon op de onderlinge verschillen wordt vervangen door samenwerking op basis van gelijke, vooral economische belangen. Zoals energievoorziening, maar ook terrorismebestrijding en het nemen van milieumaatregelen. Ik heb het samenwerken van Europa en Rusland wel eens vergeleken met het dragen van een winterjas op een warme zomerdag: het kan af en toe best oncomfortabel zijn, maar het is de beste manier om een jas mee te nemen en tegelijkertijd je handen vrij te hebben.

Er zijn nog steeds verdragen die Rusland en Europa verbinden: onder meer de Helsinki Akkoorden (1975), het Europese Mensenrechtenverdrag (1950) en de Raad van Europa (1996). Zolang Rusland die verdragen en organisaties blijft onderschrijven is er nog hoop. Rusland wil tenslotte erkenning en erkenning in isolement is niet mogelijk. Op 16 juni 2021 hebben de presidenten Biden en Poetin elkaar ontmoet in Genève. Er zijn geen doorbraken geforceerd, maar het feit dat de beide presidenten meer dan vier uur elkaar spraken is al belangrijk. De toon en sfeer vielen mee, de afspraak is gemaakt dat de teruggeroepen ambassadeurs op hun posten zullen terugkeren en besprekingen voor verlenging van het nucleaire New START-verdrag zullen worden opgestart.

Het eenzijdig uitleggen van internationale regels en afspraken heeft geen toekomst

Het lijkt mij persoonlijk verstandig dat het Westen zich gaat realiseren dat het eenzijdig naar het eigen belang uitleggen van internationale regels en afspraken geen toekomst heeft. Dat het toegeeft dat we geopolitiek meten met twee maten, wat het morele gezag van het Westen aantast en er vervolgens mee stoppen. Daarnaast zal het besef moeten doordringen dat een stabiel Rusland minder gevaarlijk is voor het Westen dan een chaotisch Rusland. Een eerste begin kan worden gemaakt door Rusland serieus te nemen. Vervolgens dient er stevig te worden geïnvesteerd in de kennis van de Russische taal, geschiedenis en cultuur. Daarna kan er wellicht op pragmatische grondslag een economische Europese grootste-gemene-deler-toekomst worden ontwikkeld. Het zal moeilijk zijn en veel diplomatiek schipperen vereisen, gezien de andere internationale en geopolitieke uitdagingen die al op ons te wachten staan.

Joe Biden en Vladimir Poetin in Geneve, 16 juni 2021

Eindnoot

  1. BBC.com 7 februari 2014: Transcript of leaked Nuland-Pyatt call.

Leestips

  1. We moeten het even over Poetin hebben (We need to talk about Putin) door Mark Galeotti. ISBN 978 90 446 4232
  2. Russia’s Military Revival door Bettina Renz. ISBN-13 978 1 5095 1614 8 en ISBN-13 978 1 5095 1615 5(pb)