DEFENSIEBELEID EN KRIJGSMACHT
Defensievisie 2035 viert eerste verjaardag
Een terugblik op het beroepsverenigingsjaar 2021[1]
LKOL B.D. F.A. EBBELAAR
Het jaar 2021 was het eerste van de Defensievisie 2035 (DV 2035). Wat zal er zichtbaar worden van de intenties met deze visie vroegen de leden van de Werkgroep Defensiebeleid en Krijgsmacht (D&K) zich in januari af. Nog maar net in oktober 2020 gelanceerd, viel in december op dat al jaren bestaande behoeftes ineens met verwijzing naar de DV 2035 werden onderbouwd. Knap hoe je lenig met teksten kunt omgaan. Maar wat zou het nieuwe regeerakkoord gaan betekenen voor de invulling van de drie kerneigenschappen: Technisch hoogwaardig, Informatiegestuurd Optreden (IGO) en een Betrouwbaar Partner en Beschermer? We zouden zeker doorgaan met streven naar technisch hoogwaardig, dat deden we al. Zouden echter ook GrIT [2] en FOXTROT [3], als basis voor IGO, van de grond komen? En het belangrijkste: zou er voldoende budget worden toegewezen aan Defensie om eindelijk een betrouwbare partner te worden?
In de doelstellingen van de NOV en van de GOV|MHB lezen we dat de vereniging een professionele mening wil geven over de krijgsmachtorganisatie, haar werkwijze, en wil meedenken over vrede en veiligheid. Dat doet de werkgroep Defensiebeleid en Krijgsmacht (D&K), een denktank voor voorzitters en besturen van de NOV, de KVMO, en zo ook voor de GOV|MHB. Daarnaast wil D&K een vraagbaak zijn voor niet-militairen bij uitspraken van politici en denktanks die zich bezighouden met internationale veiligheid. Het gaat dan om de militaire consequenties.
Richtlijnen van de voorzitters
In januari/februari gaven de voorzitters richtlijnen voor onze inspanningen in 2021:
- Vraag aandacht voor Defensie bij de verkiezingen;
- Vraag aandacht voor meer Europese samenwerking;
- Ga door met de boodschap dat Nederland zijn beloftes aan de NAVO moet waarmaken;
- ondersteun de bewustwording van de noodzaak van IGO en Informatie Manoeuvre. Blijf de ontwikkelingen rondom GrIT volgen.
Verkiezingen en formatie 2021
Terugblik op Rutte III
In Carré 1-2021 keek D&K-lid cdre b.d. drs. Don Nagel terug op de afgelopen vier jaar: wat heeft Rutte III na vier jaar voor de krijgsmacht gepresteerd? Hij keek naar de begrotingen en de onderzoeksrapporten van de Algemene Rekenkamer. Conclusies: Rutte III heeft een aanzet gegeven voor het uit het slop halen van de krijgsmacht, maar we zijn nog lang niet uit het dal. Aansluitend in Carré 2-2021 beschouwde voorzitter D&K genm b.d. Harm de Jonge deze vraag vanuit het oogpunt van de NAVO: hoe heeft Nederland het de laatste jaren op militair gebied gedaan en wat hebben we waargemaakt van de toezeggingen aan de NAVO? Met een overzicht van zelfs drie kabinetten Rutte en citaten uit twee NATO Capability Reviews komt hij na vier pagina’s tot vijf afsluitende opmerkingen. Samengevat: nog lang niet alle van de al jaren gemelde capability shortfalls zijn aangepakt, daarmee is Nederland nog zeker niet de betrouwbare bondgenoot van de DV2035, onze landstrijdkrachten maken weinig kans in het hogere deel van het geweldsspectrum, het personeelssysteem (inclusief verouderd bezoldigingssysteem) draagt niet bij aan het tegengaan van de personeelstekorten. Het zal toch niet zo zijn dat de ‘kerneigenschap’ uit de DV 2035 – het zijn van een betrouwbaar partner en beschermer – pas in 2035 bewaarheid wordt?
Partijstandpunten
D&K heeft de voorzitters ondersteund met een samenvattende matrix met alle partijstandpunten over Defensie, die zij gebruikten in hun campagne in de laatste twee weken voor de verkiezingen. Opvallend in deze matrix waren enkele lege vakken in de kolom ‘Defensiebudget’ en de verschillen tussen de budgetvoornemens in de partijprogramma’s en de lagere uitkomsten bij doorberekening van het Centraal Plan Bureau.
GOV-Defensieparagraaf
In de formatieperiode brachten de Gezamenlijke Officierenverenigingen (GOV) een door D&K samengestelde defensieparagraaf voor het regeerakkoord uit. Daarbij maakten we onder meer gebruik van de cijfers uit de strategische boodschap van Defensie zelf (Carré 3-2021, voorzitter D&K genm b.d. Harm de Jonge). Daarna raakte een regeerakkoord voorlopig uit beeld. Den Haag was daar nog lang niet aan toe. In oktober-november bracht D&K in haar contacten met Kamerleden onze defensieparagraaf nogmaals onder de aandacht.
Werkbezoeken aan kazernes en bases
Eind 2020 ving D&K signalen op van de werkvloer over de onrust en onzekerheid die het stilleggen van het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC) had veroorzaakt. Daarop zijn gesprekken gevoerd met een aantal direct betrokkenen. De reeds in Carré 7-2021 [4] beschreven effecten werden daarin bevestigd: de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AGV) legt grote beperkingen op aan de omgang met informatie en daardoor de gereedstelling van eenheden. Binnen D&K werd besloten om deze ontwikkeling te volgen, want er is een directe relatie met IGO. Onze zorgen zijn aangekaart bij de departementsleiding en bij leden van de Vaste Commissie voor Defensie (VCD).
Naar aanleiding van signalen uit gesprekken met eenheden over minder en kleiner oefenen hebben we vanaf begin februari onderzoek gedaan naar de omvang van het probleem. Een onderbuikgevoel zei dat de geoefendheid laag is. Wordt de geoefendheid en gereedheid überhaupt nog wel getest wilden we ook weten. Ontstaat er een generatie commandanten die slechts beperkt in het veld hun eenheid heeft geleid en heeft leren omgaan met de synchronisatie van het optreden, met de fog of war en de altijd aanwezige tegenslagen in een gevecht? Hoe wordt het gevecht van verbonden wapens beoefend? Helaas werd het negatieve beeld bevestigd bij verschillende eenheden van CLAS en CZSK. Ook de afdeling Opleidings- en Trainingsondersteuning van het Opleidings-en Trainingscommando (OTCO) herkende dit beeld. Een observatie die wij deelden met de nieuw samengestelde VCD. In april spraken de OPCO-commandanten in de media hun grote zorgen uit over de slechte staat van de krijgsmacht.
De commandanten spraken hun zorgen uit over de slechte staat van de krijgsmacht (foto: Defensie)
Wordt de geoefendheid en de gereedheid überhaupt nog wel getest, wilden we weten
Symposia en debatten
Symposia bieden een uitgelezen kans informatie te verzamelen, boodschappen van de GOV met anderen te delen en het netwerk te versterken. In het verenigingsjaar 2020-2021 namen afgevaardigden van D&K onder andere (digitaal) deel aan symposia en presentaties van de Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschappen (KVBK), de Atlantische Commissie, Mars en Mercurius, het Kooy-symposium 2021 van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en van de diverse wapen- en dienstvakverenigingen. Door het stellen van vragen kunnen ook daar de GOV-zorgen meer aandacht krijgen.
Publicaties, interviews, presentaties, overige gesprekken
In het decembernummer van Carré (8-2020) zijn de conclusies beschreven van een brainstorm van D&K op 3 juli 2020 over de gevolgen van corona voor Defensie. Wat zijn nieuwe ontwikkelingen/trends en de invloed daarvan op de Nederlandse krijgsmacht? D&K liep dit aan via een zestal thema’s: mondiale macht, mondiale economie, de plaats van de EU in het mondiaal bestel, de plaats van Nederland in de EU, de rol van de overheid in Nederland en tot slot het veiligheidsgevoel in Nederland. De verschuivende machtsbalans in de wereld werd door corona nog tastbaarder. Overal uitspraken die opriepen tot een grotere autonomie voor Europa. D&K deelt die gedachte. In een enquête van eind 2020 [5] onderschreven veel Nederlanders dat idee. Zelfs het aantal inwoners dat het defensiebudget wil verhogen steeg tot circa 50%. Het is de vraag of de bevolking en de influencers (of is het omgekeerd) weten hoeveel een grotere autonomie van Europa kost en dat Nederland dan ook moet gaan bijdragen aan strategische capaciteiten.
Op 28 mei 2021 organiseerde D&K een brainstorm over de vraag en tevens stelling ‘Europe can defend itself’. Aanleiding vormde de herhaald gehoorde roep om grotere geopolitieke autonomie van Europa, in combinatie met verschillende meningen over veranderingen in oorlogvoering. Vier documenten/presentaties dienden als basis voor de discussie: ‘The Future of War’ van Dr. Frank Hoffman tijdens een webinar van de KVBK (29 okt 2020), de toespraak van gen Sir Nick Carter, UK Chief of Defence, voor de denktank Royal United Services Institute (RUSI), december 2020, de scenario-publicatie van het Massachusetts Institute of Technology (MIT), professor Barry R. Posen ‘Europe can defend itself’ en het ‘Food for Thought Paper NATO 2030 - A TRANSATLANTIC AGENDA FOR THE FUTURE’ van NAVO Secretaris-Generaal Stoltenberg.
Met de huidige verdeeldheid op defensiegebied in Europa ziet D&K wel de noodzaak voor meer autonomie van ons continent, maar (nog) geen Alleingang buiten de NAVO om. Dat bracht de uitwerking van deze bijeenkomst op de thema’s taakspecialisatie en de vier gezichten van toekomstige oorlogen. Taakspecialisatie zoals ook aangekondigd in de DV 2035 . Maar over welke vorm van taakspecialisatie hebben we het? Willen Nederland en de Europese bondgenoten daarvoor de noodzakelijke afdracht van soevereiniteit doen? Met de mond wordt de noodzaak breed beleden, maar in de praktijk loopt het niet zo’n vaart en is de samenwerking met de VS binnen de NAVO de beste garantie voor onze veiligheid. Toch zal Europa zelf de problemen in de directe omgeving op moeten oplossen; veiligheidsdreigingen waar niet altijd de NAVO zal willen inspringen. De VS zullen niet meer voortdurend willen optreden als wereldpolitieagent en de belangen van de EU komen niet altijd overeen met die van de VS. Het is te hopen dat er geen grote crisis nodig is om voldoende soevereiniteit op te geven om een gecoördineerd Europees antwoord mogelijk te maken.
Genm Jan Swillens, de huidige directeur van de MIVD
De vier gezichten van oorlog van Hoffmann: de klassieke fysieke oorlog, de uitbestede oorlog (proxy war), de maatschappelijke oorlogvoering en de cognitieve oorlogvoering. Na de discussie heeft D&K-lid dr. Jaap Anten deze vormen beschreven in Carré 4-2021. Eigenlijk is Rusland de enige staat die zich de geïntegreerde inzet van deze vier vormen van oorlogsvoering goed eigen heeft gemaakt. China, met een andere focus, slaagt daar ook steeds beter in. De VS zijn vooral nog gefixeerd op de fysieke oorlog, terwijl Europa over onvoldoende middelen, met name op strategisch niveau, beschikt om fysiek, maar ook op de andere drie gebieden, een vuist te maken.
In Carré 4-2021 stond het interview met de CDS, gen Onno Eichelsheim: we moeten beseffen dat de gehele krijgsmacht de komende jaren een grote transformatie gaat doormaken die de CDS persoonlijk zal gaan leiden. Hij ging in op het waarom, de transformatie naar de eerste hoofdtaak, schaalbare eenheden, personeel en tenslotte op het benodigde budget: zouden we niet voldoende budget krijgen, dan moeten we keuzes maken en verkleinen.
Een presentatie van kol dr. Han Bouwmeester op 15 oktober over misleiding sloot goed aan bij de eerdere discussie over de vier gezichten van de oorlog. We zien het dagelijks om ons heen. Inspanningen van diffuse tegenstanders die onzekerheid in onze maatschappij willen creëren om onder andere het geloof in de gevestigde orde - overheid, politiek, instituties, wetenschap - en de maatschappelijk cohesie te ondermijnen. Kijk bijvoorbeeld naar de toename van complottheorieën in de coronatijd.
Als mogelijke tegenacties ziet hij het bezit van goede sensoren, het herkennen van patronen en een gezamenlijke (whole of goverance) benadering. Tenminste DIME: diplomatiek, informatie, militair, economisch maar liever DIMEFIL: DIME uitgebreid met Financiën (draaien aan de geldkraan), Inlichtingen & veiligheid en Lawwarfare. Bouwmeester is net als wij voorstander van een Nationale Veiligheidsraad.
In de afsluitende discussie kwamen wij tot de constatering dat bescherming tegen de gevaren van hybride oorlogvoering nog meer onder de aandacht gebracht moet worden. En hoewel de Nederlandse privacywetgeving een groot goed is zal een verruiming van de AVG in de richting van de krijgsmacht nodig zijn voor een geloofwaardige gereedstelling. Geen verruiming naar onze eigen bevolking, of onze bondgenoten, maar specifiek naar potentiële tegenstanders of conflictgebieden. In de echte wereld bestaan er geen aardige virussen en brave tegenstanders, soms moeten wij wat ‘gemener’ worden.
Jaarverslag Defensie 2020, Voorjaarsnota, Begrotingsbehandeling
Met de demissionaire status van het kabinet waren er geen ingrijpende beslissingen te verwachten. Echte budgetverhogingen zijn in 2021 behendig doorgeschoven naar ‘een volgend kabinet’. Ondanks de beleidsbrief van Defensie in maart aan het Ministerie van Financiën met de uiteenzetting van de noden bij de exploitatie kreeg Defensie bij de voorjaarsnota nauwelijks extra geld en bij de begroting 2022 slechts 100 miljoen extra. D&K beschreef de gevolgen ervan in een persbericht voorafgaande aan Prinsjesdag. Illustratief voor het urgentiegevoel in de media was een antwoord van een benaderde journalist ‘Ik merk bij onze eindredactie dat dit weekend en deze dagen te veel groepen klagen over begrotingsperikelen. Dus dat wordt hem niet’.
Wat wellicht wel geholpen heeft is de toezending van het persbericht aan de defensiewoordvoerders. Hoewel Defensie nauwelijks een item was tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen kwam er onder andere door inzet van de SGP driehonderd miljoen euro bij. ‘Het persbericht van de GOV was voor ons een bevestiging van de misstanden. Het was precies op tijd een welkome ondersteuning door jullie als experts, dat wij met onze inzichten in de juiste richting zaten’, bevestigde SGP-beleidsmedewerker Krooneman (Carré 7-2021).
Na de versoepeling van de coronamaatregelen konden wij in oktober en november onze contacten met Kamerleden en politiek medewerkers nieuw leven inblazen. Wij onderstreepten de strategische boodschap van Defensie dat veiligheid niet gratis is en dat er in de volgende kabinetsperiode structureel vier miljard bij moet. Zeker als wij eindelijk onze NAVO-toezeggingen gestand willen doen. Net als in voorgaande jaren konden wij de defensiewoordvoerders van diverse partijen en de leden van de VCD informatie aanreiken voor het stellen van schriftelijke vragen over onduidelijke passages in de begrotingsdocumenten. In de voorbereiding op het aangekondigde Wetgevingsoverleg van 1 november over defensiepersoneel en -materieel was er vooral informatie verstrekt en uitleg gegeven over het door de GOV|MHP ontwikkelde Defensie Personeel(s) Plan (DPP). In de ogen van de GOV moet 350 miljoen voor een modern HR-model, inclusief nieuw beloningsmodel, een geoormerkt onderdeel zijn van de gevraagde budgetverhoging.
De Tweede Kamer bestaat momenteel uit heel veel kleine partijen die overal iets van moeten vinden. In de praktijk betekent het dat zij nauwelijks tijd hebben om zich ergens in te verdiepen. Levensbehoeften als veiligheid en minder ‘sexy’ onderwerpen als Defensie die ‘de Nederlander’ als normaal beschouwt, komen er bekaaid af. Bij gebrek aan tijd, en mogelijk belangstelling, werd het Wetgevingsoverleg afgezegd en omgezet in een armetierig schriftelijk overleg. In het besluit daartoe werd nog aanvullend gesteld ‘…dat moties maar opgespaard moeten worden tot de plenaire behandeling’. Defensie lijkt zo duidelijk een tussendoor-project. Begin november is bij het schrijven van dit overzicht de verwachting dat deze ‘arme’ begroting zal worden aangenomen. Het wachten is op een nieuw kabinet en hopelijk kan Defensie dan de gewenste start maken met de DV 2035.
Levensbehoeften als veiligheid en defensie komen er in de Tweede Kamer doorgaans bekaaid van af
Defensievisie 2035
Dit jaaroverzicht begon met de vraag wat er van de visie zichtbaar is geworden in 2021. In de bovenstaande paragraaf leest u al dat de benodigde substantiële budgetverhoging behendig is doorgeschoven. De defensievisie staat zo te zeggen vooral bij Defensie centraal, maar is daarbuiten niet tastbaar. In de begroting voor 2022 wordt 136 keer naar de DV 2035 verwezen. Het is daarmee duidelijk dat Defensie deze visie ziet als het richtsnoer voor de krijgsmacht. Wij vroegen ons echter af wat de DV 2035 werkelijk waard is: wordt de visie een doorschuifstuk naar volgende kabinetten zonder dat er ooit vastgesteld wordt dat maatschappij en parlement de visie in meerderheid dragen en steunen? Wordt de DV 2035 elke vier jaar of bij elk nieuw kabinet opnieuw vastgesteld en zodoende een kortetermijnvisie?
Op ons aanreiken was een van de schriftelijke vragen van de VCD: ‘Wat is de formele status van de DV 2035 die in de gehele begroting 136 keer is aangehaald?’ Het antwoord [6] van het ministerie was kort: ‘De DV 2035 is een Kabinetsstuk en is vorig jaar bij de begrotingsbehandeling 2021 in de Kamer behandeld’. Zoals vaak is het antwoord feitelijk juist, maar neemt het onze vrees niet weg, want een ‘behandeling in de Kamer’ is niet een akkoord voor de toekomst.
Ter overdenking in de Kerstperiode
In juni mailde oud D&K-lid kltz Rob de Leeuw ons: Het viel een collega van hem in de Bestuursstaf op dat we door de Kamer continu worden bevraagd hoe het gaat met de uitvoering van maatregelen uit bijvoorbeeld de omgevingswet, de AVG , bouwbesluiten, Arbowet, participatiewet, diversiteitsbeleid, etc. Daar staat tegenover dat de Kamer bijna geen opmerkingen maakt als de minister aangeeft dat zij geen uitvoering kan geven aan de Grondwet (de hoogste wet van het land). Hier kraait eigenlijk geen haan naar en wordt getolereerd. Dat is toch verbazingwekkend? Onze D&K-voorzitter reageerde hierop met: ‘Maar zolang de minister daarop antwoordt - ook nog eens met een vrolijk lachend gezicht - dat zij daar ook verder niks aan kan doen, zolang er geen significante verhoging van het budget komt, en de meerderheid van fracties daar niet aan wil - ook al niet in de verkiezingsprogramma’s - komt het kabinet daarmee weg en zwijgen de Kamerleden maar’.
Samenstelling van de werkgroep D&K
In 2021 bestond de werkgroep uit tien actieve en dertien post-actieve officieren, twee oud-reserveofficieren en twee niet-militairen. De krijgsmachtsdelen zijn als volgt vertegenwoordigd: dertien landmacht, zeven marine, drie luchtmacht en twee leden van de KMar. De militaire rangen lopen uiteen van vadm tot ritm/kap.
Naar 2022
De werkgroep D&K wenst u een goede overgang naar het nieuwe jaar. Een jaar waarin wij ons opnieuw zullen inzetten voor het stapsgewijs groeien naar een volwaardige, gerespecteerde, gevulde en getrainde, voor haar taken berekende krijgsmacht. Met Nederland als een betrouwbare bondgenoot die gaat leveren wat wij de NAVO toegezegd hebben.
Eindnoten
- 15-11-2020 tot 15-11-2021
- Defensieprojectenoverzicht 2021, pag. 142, Project Grensverleggende IT (GrIT) ontwikkelt, realiseert en beheert betrouwbare, veilige, toekomstbestendige en flexibele IT-infrastructuur.
- Defensieprojectenoverzicht 2021, pag 152, Het doel van het programma FOXTROT is om alle mobiele platformen altijd veilig met elkaar te verbinden en interoperabel te maken teneinde informatiegestuurd optreden (IGO) mogelijk te maken.
- Carré 2020-7, pag 36, ‘Vechten voor de toekomst’, keiharde keuzes of vage vergezichten, redactioneel artikel.
- Barometer Alert Defensie December2020.pdf, Dick Zandee, Christopher Houtkamp & Monika Sie Dhian Ho, Clingendael, Den Haag.
- Kamerbrief ‘Antwoorden op feitelijke vragen over de vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Defensie (X) voor het jaar 2022’, de Minister van Defensie H. Kamp, Den Haag, 22 oktober 2021.