Not One Inch

Door critici van de NAVO-uitbreiding wordt vaak aangevoerd dat bij het einde van de Koude Oorlog beloofd zou zijn dat de NAVO niet zou uitbreiden. Inmiddels is het aantal lidstaten van de NAVO sinds 1989 gegroeid van zestien naar dertig. Die uitbreiding wordt door Rusland gezien als een bedreiging waardoor de relatie tussen Rusland en het Westen op een dieptepunt is beland. De situatie was voor Poetin mede de aanleiding voor de inval in Oekraïne op 24 februari van dit jaar. Met als gevolg dat tijdens de in juni jl. gehouden NAVO-top Zweden en Finland zijn verwelkomd als nieuwe leden van de Alliantie, waardoor het aantal lidstaten, na ratificatie door de nationale regeringen, op 32 komt. Deze ontwikkelingen onderstrepen de actualiteitswaarde van het boek.

We kennen allemaal de grote lijnen van de geschiedenis vanaf het einde van de Koude Oorlog: de val van de Berlijnse Muur (1989), de eenwording van Duitsland (1990), het einde van het Warschau Pact (1991), het uiteenvallen van de Sovjet-Unie (1991), de formele toetreding van de eerste drie nieuwe NAVO-lidstaten in 1999 en de verdere uitbreiding daarna. Vooral de periode 1989 – 1991 kenmerkte zich door een zeer snelle opeenvolging van ontwikkelingen met grote gevolgen. In Not One Inch wordt beschreven hoe de beslissingen en gebeurtenissen tot stand kwamen en welke rol daarbij werd vervuld door de hoofdrolspelers, waaronder de Duitse Bondskanselier Kohl, de laatste Secretaris-Generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, Gorbatsjov, de eerste president van Rusland, Jeltsin en zijn opvolger Poetin, de Amerikaanse presidenten Bush (senior) en Clinton, en de achtereenvolgende Secretarissen-Generaal van de NAVO, Wörner en Solana.

Het boek telt tien hoofdstukken, ondergebracht in drie delen die ieder een bepaalde periode beslaan. Het eerste deel betreft de periode 1989 – 1992. De val van de Berlijnse Muur is de eerste grote gebeurtenis, die overigens min of meer per ongeluk plaatsvindt. Vervolgens worden besprekingen gevoerd over de Duitse eenwording met een belangrijke rol voor Kohl die in zijn onderhandelingen met Gorbatsjov tevens moet manoeuvreren met de harde Amerikaanse eisen dat Duitsland in de NAVO moet blijven en er geen sprake kan zijn van denuclearisatie. De titel van het boek is ontleend aan de ontmoeting in februari 1990 tussen Baker, de toenmalige Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, en Gorbatsjov. Daarbij deed Baker een mondeling voorstel: ‘Wat if you let your part of Germany go, and we agree that NATO wil “not shift one inch eastward from its present position?”’. Uiteindelijk komt de Duitse eenwording tot stand in 1990, waarbij geld een niet onbelangrijke rol speelt. In het daaropvolgende jaar wordt het Warschau Pact ontbonden en valt de Sovjet-Unie uiteen. Dat betekent ook het einde van de periode-Gorbatsjov en het aantreden van Jeltsin als eerste president van Rusland. In deze periode begint de roep van Centraal- en Oost-Europese landen om het NAVO-lidmaatschap.

Het tweede deel betreft de periode 1993 – 1994. Er ontstaat een steeds sterkere wens voor het NAVO-lidmaatschap van voormalige Sovjet- en Warschau Pactlanden. In Rusland ontstaat politieke instabiliteit, vanwege de mogelijke uitbreiding van de NAVO, maar ook vanwege tegenstanders van democratische hervormingen en de slechte economische toestand. Ook in de VS zijn er felle voor- en tegenstanders van NAVO-uitbreiding. Clinton komt met het concept Partnership for Peace (PfP) om daarmee de angel uit de uitbreidingsdiscussie te halen. Jeltsin gaat in augustus 1993 akkoord met een toekomstig NAVO-lidmaatschap van Polen. Ook spreekt hij bij meerdere gelegenheden over een mogelijk NAVO-lidmaatschap van Rusland. Complicerende factoren tijdens deze periode zijn de oorlog op de Balkan en het Russische optreden in Tsjetsjenië. Gaandeweg wordt steeds duidelijker dat de NAVO gaat uitbreiden en tijdens een speech op 13 januari 1995 zal Clinton verklaren dat ‘NAVO-uitbreiding onvermijdelijk’ is.

Het derde deel van het boek gaat over de periode 1995 – 1999. In het jaar 1995 komt er steeds meer steun voor NAVO-uitbreiding. Tijdens de oorlog op de Balkan ontstaat militaire samenwerking tussen Rusland en Amerika (PfP), maar er zijn ook fricties (zoals m.b.t. Servië/Kosovo) met als gevolg dat START II en START III niet van de grond komen. Frankrijk laat weten dat het terug wil keren in de militaire structuur van de NAVO. In de verdere onderhandelingen over de uitbreiding heeft Rusland een steeds zwakkere positie vanwege de slechte gezondheidssituatie van Jeltsin, de rampzalige economische situatie, de georganiseerde misdaad en de toestand m.b.t. Tsjetsjenië. Rusland wordt door het Westen regelmatig gesteund met vele tientallen miljarden dollars die in een bodemloze put lijken te verdwijnen. Amerika en de NAVO sturen erop aan om in april 1999, bij het vijftigjarig jubileum van de Alliantie, de eerste uitbreiding te formaliseren. In Rusland wordt de politieke situatie voor Jeltsin steeds ongunstiger. In juli 1998 probeert hij schoon schip te maken door een aantal topfunctionarissen te vervangen. Hij benoemt Poetin tot hoofd van de FSB, de Russische geheime dienst. In april van hetzelfde jaar zijn Polen, Hongarije en Tsjechië officieel verwelkomd als NAVO-lid. Gelijktijdig worden negen nieuwe landen uitgenodigd om eveneens lid te worden. De NAVO-uitbreiding is een onomkeerbaar proces geworden. Op 9 augustus 1999, na onenigheid met de zittende premier Primakov, benoemt Jeltsin Poetin als nieuwe premier. Wanneer Jeltsin op 31 december van hetzelfde jaar zijn vertrek aankondigt, draagt hij het presidentschap over aan Poetin.

Alle hiervoor genoemde aspecten en nog veel meer komen in de drie delen uitgebreid aan de orde. Wat het boek bijzonder maakt zijn de vaak letterlijke weergaves van de vele bijeenkomsten en gesprekken. Met grote regelmaat worden de hoofdrolspelers geciteerd. Dat is mogelijk doordat de auteur toegang heeft gekregen tot een groot aantal officiële documenten, gespreksverslagen, persoonlijke dagboeknotities enz. Al deze bronnen zijn in het boek gedocumenteerd; de eindnoten beslaan dan ook 146 van de totaal 550 pagina’s. Het boek leest hierdoor als een authentiek verslag van de gebeurtenissen, waarbij de lezer niet alleen gedetailleerde informatie krijgt, maar zich ongetwijfeld ook zal verbazen en gefascineerd zal raken door de manier waarop op het hoogste politieke niveau door de leiders werd gehandeld.

Het boek eindigt met vijftien pagina’s ‘Conclusion’ waarin de auteur de tien voorgaande hoofdstukken samenvat aan de hand van een aantal vragen over het waarom en hoe van de NAVO-uitbreiding, de gevolgen voor de internationale betrekkingen, de mogelijke alternatieven, de ‘kosten’ en de lessen voor de toekomst.

Not One Inch is het verslag van een aantal gebeurtenissen die van grote invloed zijn geweest en nog steeds zijn. Door de wijze waarop de gebeurtenissen door Sarotte worden gepresenteerd is het boek een must read voor iedereen die geïnteresseerd is in de internationale betrekkingen tussen het Westen en Rusland na het einde van de Koude Oorlog.