Ius in Bello - II

Pogingen om naleving te verbeteren

Uiteraard is het tal van landen en internationale organisaties een doorn in het oog dat er weinig en steeds minder respect bestaat voor het internationaal humanitaire recht, waar uiteindelijk toch vrijwel alle bij de VN aangesloten landen zich aan verbonden hebben en dat bij elk conflict de regels weer met voeten worden getreden. Een recent voorbeeld hiervan is de burgeroorlog in Jemen, waarbij de interventie van een door Saudi-Arabië geleide coalitie tot een humanitaire ramp heeft geleid. De Amerikaanse president sprak zich hierover in felle bewoordingen uit, echter niet veel later, toen de olie-export door Rusland in het gedrang kwam, werd deze veroordeling gauw ingeslikt.

Een aantal jaren geleden heeft een werkgroep in opdracht van het International Committee of the Red Cross (ICRC) zich al eens met deze problematiek beziggehouden. Voor de Informal High-Level Expert Meeting on Current Challenges to International Humanitarian Law van juni 2004 werd een background paper geschreven onder de titel: ‘Improving Compliance with International Humanitarian Law (IHL)’. In de loop der jaren hebben naties en andere actoren zich ingespannen om de naleving van IHL te verbeteren. Niet alleen is het een vast onderdeel geworden van het curriculum op militaire onderwijsinstituten, is het opgenomen in militaire handboeken en doctrines, maar staat de verbetering van de naleving hoog op de politieke agenda’s van tal van regeringen en overheidsinstanties. Het Internationale Strafhof getuigt van de vasthoudendheid om oorlogsmisdadigers verantwoording te laten afleggen voor hun daden. Desondanks blijft de naleving van de bepalingen van het oorlogsrecht tijdens gewapende conflicten een groot probleem. Bij een of meer van de strijdende partijen ontbreekt vaak de (politieke) wil om de bepalingen van het oorlogsrecht te volgen, het zou niet in het belang zijn van de oorlogvoering, of de zich misdragende militaire eenheden of individuen ontbreekt het aan de discipline om zich aan wetgeving te houden. Tal van factoren als angst, wraakgevoelens en vele andere kunnen hier een rol spelen. Ondanks al deze factoren blijft het van groot belang om uit menselijk oogpunt alles te doen om de naleving van IHL te bevorderen en af te dwingen.

Het ICRC ziet een grote rol weggelegd voor derde landen. Dat zou kunnen in de vorm van onderhandelingen met de strijdende partijen en het uitoefenen van diplomatieke of andere druk, zoals bijvoorbeeld door het stopzetten van hulpprogramma’s of wapenleveranties totdat de mensenrechtensituatie verbetert. Een andere weg, die gelijktijdig begaan kan worden is het opzetten van een fact finding mission of het bijdragen aan operaties om oorlogsmisdadigers op te sporen en voor het gerecht te brengen. Een voorbeeld hiervan is de opsporing door de Israëlische geheime diensten Mossad en Shin Beth van de beruchte oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann in Argentinië. De opsporing en veroordeling van verantwoordelijken voor dit soort misdaden kan een afschrikwekkende werking hebben op andere potentiële oorlogsmisdadigers. Een recenter en meer nabij voorbeeld zijn de inspanningen van Nederland om de schuldigen aan het neerhalen van vlucht MH17 te achterhalen en veroordeeld te krijgen. Of hier een afschrikwekkende werking van uit is gegaan, kan op dit moment nog gezegd worden. Onlangs nog werd een van de hoofdverdachten, Igor Girkin, ook wel bekend onder de naam Strelkov en troepenaanvoerder van de afvallige volksrepubliek Donetsk, onderweg naar het front te Cherson om zich aan te sluiten bij de Russisch-gezinde strijders, door de Russen opgepakt, ongetwijfeld om te voorkomen dat hij in handen zou vallen van Oekraïne en mogelijk uitgeleverd zou kunnen worden aan Nederland.

Dit voorbeeld toont nog een andere complicatie aan rond de naleving van het internationale humanitaire recht. Waar reguliere staten nog tot op zekere hoogte kunnen worden aangesproken op hun (wan)gedrag, bij non-statelijke actoren is dat in veel mindere mate het geval. Revolutionaire bewegingen hebben nauwelijks vertegenwoordigingen in internationale gremia, of het moet zijn via met hen sympathiserende landen, zoals destijds de revolutionaire beweging in Zuid-Vietnam, de Viet Cong, werd gesponsord door Noord-Vietnam. Waar de strijders van de Viet Cong al niet bekendstonden om hun menslievende wijze van optreden, waren het de strijders van Islamitische Staat (IS) in Syrië en Irak die in het begaan van wreedheden tegen hun tegenstanders en onschuldige burgers het absolute dieptepunt bereikten. Deze groepering, die een onbegrijpelijke fascinatie uitoefende op sommige elementen in beschaafde samenlevingen, werd uiteindelijk verslagen door militair optreden in een internationale coalitie waar Nederland ook deel van uitmaakte. Een dergelijk optreden als reactie op barbaars optreden door revolutionairen is echter meer uitzondering dan regel.