We zijn in oorlog # 2

Inleiding

Op twee uur vliegen van Amsterdam zorgt de brute Russische overval op Oekraïne voor ongekend menselijk leed en destructie. Hoewel wij vooral de economische gevolgen en de effecten van de inmiddels ingestelde sancties merken, staan feitelijk onze vrijheid, onze waarden, de democratie en de rechten van de mens onder druk. Wij hebben in ons vorige artikel geconstateerd dat Nederland in oorlog is. Geen gewapend conflict, maar een hybride oorlog. En een escalatie naar een grootschalig militair conflict is niet langer een fictie. In ons vorige artikel zijn we geëindigd met de vraag: is Nederland er klaar voor? Wij denken dat dat niet het geval is. Onze samenleving heeft te maken met een groot aantal spanningen. Een aantal daarvan beschrijven we en daarbij is het leiderschap van de overheid allesbepalend.

Leiderschap

Leiderschap is een begrip waarover iedereen wel ideeën heeft. Een sluitende definitie is er niet. Leiderschap is vooral te duiden aan de hand van de effecten die al dan niet optreden. De vraag is dan al snel: hoe herkennen wij die effecten?

In onze maatschappij zien wij ongewenste situaties ontstaan. Polarisatie en daarbij versplintering in zowel het bestuur als in de maatschappij. Complexe problemen worden niet opgelost. Er ontstaat ruimte voor opportunisme. Tegenstellingen ontaarden in conflicten, zoals het via sociale media bedreigen van bijna iedere bekende Nederlander. Leiderschap benoemt de verschillende belangen, kwalificeert en kwantificeert ze en maakt vervolgens een herkenbare en betekenisvolle afweging tussen die belangen en komt tot keuzes. Leiderschap neemt ons mee op het gekozen pad en wijst de weg naar de oplossing van een crisis of probleem. Wij geven in vijf stellingen onze mening hoe leiderschap bij de overheid concreet gestalte zou moeten krijgen en larderen dit met voorbeelden. Daarna brengen wij nog een verdieping aan.

Vijf thema's:

• Het individu is altijd onderdeel van een collectief;
• Leiderschap is niet vanzelfsprekend;
• De publieke opinie schreeuwt om betrouwbaarheid;
• De afstand tussen individu en overheid moet kleiner;
• De overheid is baas in eigen huis.

1. Het individu is altijd onderdeel van een collectief

Onze maatschappij is sterk geïndividualiseerd. Het wij-gevoel ontbreekt in veel gevallen. Leiderschap kan dat wij-gevoel terugbrengen door individuele belangen met elkaar in overeenstemming te brengen. Dat gebeurde o.a. met de Keti Koti tafels over het slavernijverleden of het Luchthaven Eindhoven Overleg onder leiding van drs. Pieter van Geel. In de klimaatcrisis botsen de belangen van Urgenda, Extinction Rebellion (XR), oliemaatschappijen en de bevolking. Leiderschap moet zorgen voor afspraken waarbij de meerderheid beslist, maar tegelijk en zichtbaar rekening houdt met minderheden en voorkomt daarmee polarisatie. Het gaat om het durven maken van keuzes en het communiceren en verdedigen van die keuzes. Het nakomen van gemaakte toezeggingen en afspraken zorgt voor het opbouwen van vertrouwen. Communiceren, je inleven in de ander, verbinden, besluiten en daarna zeggen wat je doet en (eventueel met harde hand) doen wat je zegt. Zo worden individueel en collectief belang met elkaar gecombineerd.

Individueel en collectief belang worden gecombineerd (foto: © Shutterstock)

2. Leiderschap is niet vanzelfsprekend

Leiderschap vraagt durf, initiatief, maar vooral ook vertrouwen in degenen die organisaties leiden. Leiders hebben visie en zijn betrouwbaar in de ontwikkeling en uitvoering van hun beleid. Zij moeten op die kwaliteiten worden geselecteerd, verder worden gevormd en beoordeeld. Dat gaat verder dan een bestuurder te selecteren op handigheid in het debat of de vermeende aantrekkelijkheid van zijn/haar polariserende gedachtengoed. Holle oneliners als ‘alle niet-Nederlanders het land uit’ of ‘wij lossen het vluchtelingenprobleem op’, zijn nietszeggend.

Juist bij de overheid zou leiderschap, ambtelijk en bestuurlijk, het doorslaggevende criterium moeten zijn. Vergelijk maar eens hoe Johan Remkes, Christianne van der Wal, Tjeerd de Groot, Hans Vijlbrief en Aukje de Vries leiderschap invullen. In de effecten van hun optreden is (het ontbreken van) leiderschap het herkenbare onderscheidende element.

3. De publieke opinie schreeuwt om betrouwbaarheid

Ieder individu heeft in onze samenleving gelijke rechten. Dat is een van de waarden waarop onze maatschappij is gebaseerd. De bescherming van die waarden is vertaald in bevoegdheden en verantwoordelijkheden, die zijn gedelegeerd aan de overheid. Bestuurders en publieke leidinggevers vervullen een sleutelrol in de toepassing en uitoefening ervan. Periodiek wordt hun optreden getoetst via verkiezingen. In de uitvoering van hun taken worden bestuurders en leidinggevenden geconfronteerd met de publieke opinie. Dat gebeurt o.a. wanneer specifieke groepen mensen onvoldoende gehoord denken te worden en als ‘slachtoffer’ aanspraak maken op specifieke rechten. Het leiderschap van de bestuurders en leidinggevenden bij de overheid moet dat onderkennen en op waarde schatten. Wanneer onderscheiden groepen hun argumenten herkennen in de onderbouwing van een genomen beslissing dan bevestigt dat de betrouwbaarheid van de leidinggevende. Die betrouwbaarheid komt zeker ter discussie wanneer de volksvertegenwoordiging en kabinetsleden niet, niet tijdig of onjuist worden geïnformeerd. Wanneer bedrijven informatie achterhouden (zoals b.v. NAM, Exxon of Shell in het kader van milieuschade), geestelijk leiders misstanden verzwijgen of verhullen (misbruik in de kerk) dan leidt dat tot grote morele schade. Het ondergraaft de betrouwbaarheid van de leiders van die organisaties en van die organisaties zelf. Onbetrouwbaar zijn is een doodzonde.

4. Verklein de afstand tussen overheid en burger

Hoe klein de afstand tussen overheid en burger kan zijn wordt duidelijk in het bekende tv-programma De rijdende rechter Het optreden van deze rechter wordt gewaardeerd en zijn uitspraken zonder meer erkend. Een belangrijk aspect daarbij is dat deze rechter de menselijke maat hanteert, zijn oor werkelijk te luisteren legt bij het betrokken publiek en conflicten weet op te lossen. Dat voorkomt onnodige escalatie. Bovendien zorgt het voor draagvlak en vertrouwen. In het ultieme geval blijft de gang naar de rechter altijd open.

Overheden, bedrijven, instellingen moeten weten wat er leeft bij het publiek. Bij belangrijke beslissingen moet overleg gevoerd zijn met bewoners, klanten en leden. Laagdrempelige, bij voorkeur niet-juridische, persoonlijke conflictbeslechting zou de norm moeten worden. Burgers moeten niet alleen betrokken worden, maar moeten zich ook beschermd en vooral gehoord voelen door hun overheid. Zij hebben recht op veiligheid en moeten kunnen deelnemen aan alle facetten van de maatschappij. Daarbij moet de menselijke maat in acht worden genomen, ook wanneer nieuwe technieken en digitalisering worden toegepast. De gang naar de rechter is in zo’n setting het ultieme middel en niet zoals nu de eerste en vaak enige stap bij een verschil van mening.

5. De overheid is baas in eigen huis

De overheid heeft in de afgelopen decennia een groot aantal uitvoerende taken uitbesteed en ondergebracht bij zelfstandige bestuursorganen en marktpartijen. Het is de vraag of de schaal waarop dat is gebeurd de overheid nog voldoende in staat stelt om te voldoen aan de eisen, die aan haar worden gesteld. Sommige van haar taken moet zij, soms onder extreme omstandigheden, kunnen blijven uitvoeren. Dat aspect moet altijd worden meegewogen in het besluit tot wel of niet uitbesteden. Wanneer de overheid cruciale taken niet meer goed kan uitvoeren als gevolg van de afhankelijkheid van derden, dan is een kritische grens overschreden. Kijk maar eens naar het op afstand plaatsen van Schiphol: de rijksoverheid, de gemeente Amsterdam en nog twee kleinere partijen zijn samen eigenaar. Als overheid kopen zij stikstofrechten op die eigenlijk naar PAS-melders zouden moeten gaan. Of kijk naar het spreiden van patiënten tijdens de COVID-19-pandemie over de ziekenhuizen. Leidinggeven in zo’n setting wordt een vrijwel onmogelijke opgave. Je hebt essentiële taken van je afgestoten. En terecht word je hierop aangesproken.