We zijn in oorlog (1)

Inleiding

Vlak na de inval van Rusland in Oekraïne sprak de Duitse Bondskanselier Olaf Scholtz van een Zeitenwende2: een nieuwe episode in de geschiedenis.

Veranderingen zijn vaak al een tijd zichtbaar, zonder dat wij ze (willen) zien. Wat wel genoemd wordt zijn de aanleiding en de oorzaak. De aanleiding voor deze Zeitenwende ligt als eerste in de aanpak van de coronacrisis, waar blind eigenbelang en het falen van bestuurders pijnlijk zichtbaar werden. Overigens voor de beeldvorming: het gaat om het eigenbelang van het enkele ziekenhuis tot aan de belangen van landen onderling. De echte schok en daarmee de openbaring van de Zeitenwende is de oorlog in Oekraïne. Nu de omvang en de zwaarte van deze flagrante schending van de autonomie van een zelfstandige natie steeds duidelijker wordt, blijkt zonneklaar dat we in een nieuwe episode in de wereldgeschiedenis terecht zijn gekomen. Abrupt is er een einde gekomen aan de jaren, waarin wij meenden dat klassieke conflicten alleen nog in een paar uithoeken van onze planeet konden voorkomen. In onze streken hadden wij een nieuw niveau van beschaving bereikt.

Ontspoorde globalisering

De globalisering heeft de wereld rijkdom gebracht en de armoede verminderd. Maar diezelfde globalisering laat zien dat de welvaart vooral groeide en groeit bij een selecte groep. Wie niet in die rijkdom en welvaart kan delen heeft pech gehad of soms letterlijk de boot gemist. De stroom asielzoekers vanuit Afrika naar Europa, de tocht vanuit Zuid- en Midden-Amerika naar de Verenigde Staten (VS), maar ook de opstand van de ‘gele hesjes’ in Frankrijk en de nu al maandenlang aanhoudende stakingen in het Verenigd Koninkrijk (VK) zijn de tastbare symptomen van een ontspoorde globalisering. En dan gaat het niet alleen over een eerlijke verdeling van welvaart, maar ook onverbrekelijk over de rechten van de mens. En daarmee is deze ontwikkeling ook een conflict van waarden.

Al jaren zien wij hoe de westerse democratie in deze geglobaliseerde wereld als systeem wordt uitgedaagd. Voor ons zijn hieraan de rechten van de mens vast verbonden. Maar in de vluchtelingencrisis laten wij de wereld zien, dat ook wij deze waarden met voeten treden. Zo is de veelgeroemde Turkije-deal geen menswaardige opvang in de regio. Het is afkopen, het is een deal. Dit is contrair aan onze eigen waarden. De uitvoerende macht is niet in balans met de wetgevende macht. Ook op Europees niveau voeren staten overeengekomen wetten en afspraken domweg niet uit. Het is een van de onderwerpen die tijdens de buitengewone Europese Raad van 9 en 10 februari aan de orde zijn gekomen.

De Russische inval in Oekraïne is ook een clash tussen de politiek van invloedsferen versus de internationale, veelal op westerse grondslagen gebaseerde, wetgeving. Mag een staat zelf bepalen wat zij wil of niet wil? Ultiem wordt hier het westerse, op regels gebaseerde systeem aangevallen. Onderschreven fundamentele regels, zoals het recht op zelfbeschikking, gelden niet voor landen?!

Energie (foto: Unsplash, Waldemar)

Duurzaamheid

Het behoud van onze aarde, onze woonplaats, ons huis staat ter discussie. Dat vraagstuk wordt treffend gevisualiseerd in de bruinkoolwinning in Duitsland: de verwoesting van een landschap, op de grens tussen Nederland en Duitsland, anno 2023. De klimaatproblematiek is hier overigens maar een deel van. Duurzaamheid is hier het sleutelwoord. Wat is ons antwoord op deze ontwikkeling? Dat is niet alleen een politieke kwestie maar ook een vraagstuk dat vraagt om visie en leiderschap. Net zoals de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog (WO II) en de Deltawerken zullen wij gezamenlijk onze ruggen moeten krommen, nationaal en internationaal, om hier een goed antwoord op te kunnen geven.

Het fundament van onze democratische waarden is de trias politica

Onze waarden

Het fundament van de westerse democratische waarden wordt gevormd door het beginsel van de trias politica: de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Juist dat fundamentele beginsel wordt nu internationaal en op grote schaal uitgedaagd, kijk maar eens naar de discussie tussen de EU en Polen en Hongarije.

Maar de scheiding der machten staat ook nationaal onder grote druk. De uitvoerende macht slaagt er steeds minder in om de gedurig complexer wordende wet- en regelgeving uit te voeren en te handhaven, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de toeslagenaffaire en vooral het niet kunnen oplossen daarvan. De wetgevende macht, die gebonden is aan Europese regelgeving, wordt steeds vaker door actiegroepen via de rechter gedwongen om die wetgeving ook uit te voeren en te handhaven. Via geitenpaadjes probeert de overheid die ‘afrekening’ te ontlopen. Steeds vaker tevergeefs.

Maar niet alleen de rechter daagt de wetgever uit. De rechterlijke en de wetgevende macht worden publiekelijk de maat genomen door uiteenlopende belangengroeperingen en activistische bewegingen. Deze maken duidelijk dat er weinig draagvlak is voor zowel rechter als de wetgevende macht en zetten de uitvoerende macht opzij. Bedrijven zoals Boskalis geven onomwonden aan dat de wetgeving en de verwachte toepassing daarvan door de rechter hen dwingt om Nederland te verlaten. In het Westen hebben we onze democratische waarden decennialang uitgedragen en geprobeerd aan andere naties en volkeren over te brengen. Soms zelfs met dwang. Nu onze waarden onder vuur liggen en wijzelf worden bedreigd, proberen we bij die naties en volkeren steun te krijgen. Maar nu blijkt dat onze waarden niet de hunne zijn, in tegendeel. Het is democratie versus autocratie. Een groeiend aantal landen ziet het grootste gewapende conflict op het Europese continent, zoals wij decennialang gewapende conflicten in Zuid-Amerika, Afrika en Zuidoost-Azië hebben beschouwd. Zolang het eigenbelang niet in het geding komt is het een zaak voor de lokale naties. Hoezo Verenigde Naties (VN) en onderschreven wetgeving?

We hebben nagelaten onze waarden echt te beschermen. Nu worden die waarden niet alleen met voeten getreden, we zijn ook niet bij machte om ze, juist nu het nodig is, te verdedigen. De Helsinki-akkoorden vormden in de jaren zeventig de afronding van de politiek gericht op deze waarden. Deze week werd bekend dat het Helsinki-instituut in Rusland wordt gesloten. De nucleaire verdragen zijn opgezegd. De veelgeroemde militaire afschrikking, waarop de verdediging mede is gebaseerd, kon niet voorkomen dat het evil empire3 van de jaren tachtig, eerst in 2014 zonder veel problemen een deel van Oekraïne botweg annexeerde en nu in 2022 een tweede ongekend brutale inbreuk op de autonomie van een Europees land pleegde. Onze waarden staan ook onder druk doordat wij hebben verzuimd om de toenemende welvaart eerlijk te verdelen, ook in het eigen land. En we ondermijnen die waarden verder door ons niet te houden aan onze eigen onderschreven wetgeving en door via slinkse geitenpaadjes onze verantwoordelijkheid te ontlopen.

De westerse democratieën, maar ook ons fundament, de trias politica, liggen onder vuur en de vraag is: is het oorlog?

Harde infrastructuur (foto: Wikimedia Commons)

Oorlog met alle mogelijke middelen

Het conflict in Oekraïne waarvan wij nu getuige zijn en waarin we ook voor een deel betrokken zijn geraakt, bestaat niet alleen uit gevechtshandelingen. Parallel wordt de distributie van schaarse grondstoffen als aardgas en -olie, maar ook van essentiële goederen zoals graan, verstoord of valt zelfs stil. De economie die voor een groot deel bepalend is voor het functioneren van onze samenleving stagneert en moet omschakelen. Dat leidt enerzijds tot verscherping van maatschappelijke tegenstellingen en anderzijds tot een gevaarlijke afname van het vertrouwen van het publiek in de overheid en haar bestuurders.

Een bijkomend probleem is de steeds extremer wordende inbreuk op milieu en klimaat. De opwarming van de aarde is niet een probleem van eergisteren, maar sleept zich al decennialang voort ondanks de talrijke hoogdravende en uiteindelijk weinig effect sorterende conferenties en afspraken op wereldniveau. Ook hier spelen nog steeds eigenbelang en botsende visies over welke waarden echt essentieel zijn een sleutelrol. Deze ontwikkeling gaat leiden tot enorme uitdagingen en wereldschokkende veranderingen. Ook heel dichtbij huis. Het bewust negeren van de wet door allerlei groeperingen neemt hand over hand toe en leidt tot een groeiende onrust, ook in ons eigen land.

Het resultaat van dit alles is een verscherping van de tegenstellingen, niet alleen tussen arm en rijk maar tussen steeds machtiger wordende blokken in de wereld: het Westen, bestaande uit een deel van Europa en Noord-Amerika en een deel van het Pacifisch gebied (o.a. Australië, Japan, Zuid-Korea en Nieuw-Zeeland); China en zijn bondgenoten; een grote groep niet-gebonden landen zoals India en een aantal Midden- en Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse staten; en tenslotte Rusland en zijn trawanten. Deze blokken wedijveren met elkaar en proberen steeds nadrukkelijker en met inzet van alle mogelijke middelen hun eigen belangen door te drukken. De wereldorde zoals we die tot voor kort kenden verandert. Zoals veel veranderingen gaat dat niet zonder slag of stoot.

We zijn in oorlog

We zijn in een wereldoorlog betrokken. Niet in de klassieke zin, zoals tijdens WO II met vooral omvangrijke gewapende conflicten, maar een wereldoorlog waarin gewapende hybride conflicten, ontzegging van de toegang tot en het gebruik van grondstoffen, het ter discussie stellen van waarden en het beïnvloeden van het milieu de belangrijkste elementen vormen. De gevolgen zijn vergelijkbaar met de klassieke versie: grootschalige verstoring en vernietiging van de economie en (digitale) infrastructuur, omvangrijke vluchtelingenstromen en herschikking van de bestaande wereldorde.

Is Nederland er klaar voor?

Is Nederland als natie en als maatschappij hier klaar voor? Hoe stevig is ons nationale democratische fundament, hoe groot is het draagvlak onder onze bevolking? Welke mogelijkheden hebben we en wat zijn onze beperkingen? In hoeverre is er sprake van structurele weeffouten in de wijze waarop onze samenleving, en de overheid daarbinnen, is georganiseerd en hoe zij te werk gaat? Zijn er oplossingen en hoe realiseren we die dan? Deze vragen schreeuwen om een fundamentele aanpak, niet het gebruik van slinkse geitenpaadjes. Ad hoc aanpassingen in bestaande wetgeving lossen niets op. De uitvoerende macht moet zichtbaar en voelbaar uitvoering geven. De rechterlijke macht moet draagvlak zien te bereiken bij de bevolking en anders de wetgevende macht openlijk uitdagen.

We zullen onze visie op de wereld moeten veranderen en die veranderde visie moet in onze maatschappij draagvlak en vertrouwen krijgen. Door eigenbelang niet langer absoluut te maken. Door waar nodig collectieve waarden te stellen boven individuele waarden. Door alles in het werk te stellen om onze collectieve waarden samen te verdedigen in deze oorlog. Alleen een sterke eensgezinde natie kan dit tij keren of de goede nieuwe weg op gaan, kijk maar eens hoe Oekraïne zich onder een banier verenigd heeft. Maar tegelijkertijd ontsluit Oekraïne nieuwe wegen in de Europese samenwerking. Maar dwingt ook de individuele lidstaten om de eigen waarden nog eens goed in ogenschouw te nemen en in voorkomend geval te vernieuwen of te herbevestigen. Alleen moreel en mentaal sterke naties, onder leiding van een charismatische leider, kunnen dit bewerkstelligen. Is Nederland hier klaar voor?