Hoe moet Rusland worden afgeschrikt?

Oekraïneoorlog als wake-up call

De Russische inval in Oekraïne markeerde een keerpunt in de Europese veiligheid. Voorbij is de tijd dat krijgsmachten, waaronder die van Nederland, zich vooral richtten op vredesbevorderende operaties ver van huis. De oorlog maakte duidelijk dat het NAVO-gebied zelf wordt bedreigd. Concepten die hun oorsprong in de Koude Oorlog hebben, zoals afschrikking en collectieve verdediging, werden weer relevant. In een recente HCSS-studie trachten we een antwoord te geven op de vraag hoe we met de nieuwe en tegelijk oude Russische dreiging moeten omgaan. Daarbij staat oorlogsvoorkoming door afschrikking centraal. Om te begrijpen hoe Rusland kan worden afgeschrikt is het noodzakelijk om een aantal inzichten en concepten uit de Koude Oorlog opnieuw tegen het licht te houden. Tegelijk is er het besef dat de actuele situatie in veel opzichten afwijkt. In ieder geval anders is dat er toen veel kennis over Rusland werd verzameld. De voor vele deskundigen onverwachte Russische inval in de Oekraïne toont aan hoe weinig kennis we momenteel eigenlijk hebben van het Russische buitenland- en defensiebeleid.

De Oekraïne-oorlog is zo een strategische wake-up call, met als belangrijkste les dat de NAVO haar primaire taak van collectieve verdediging moet aanpassen en versterken. Maar hoe precies? De noodzaak om te investeren in min of meer traditionele slagkracht, inclusief stevige munitievoorraden, is duidelijk. Maar het is onverstandig alleen daarop te concentreren. Een belangrijke uitdaging is dat Rusland zijn tegenstanders met een grote verscheiden­heid aan middelen onder druk zet. Tijdens de Oekraïne-oorlog bleek dat president Poetin bereid was om met de inzet van steeds zwaardere middelen snel verticaal te escaleren. Rusland is de afgelopen tien jaar ook zeer bedreven geworden in horizontale escalatie, in geografisch opzicht (Georgië, de Krim, Syrië), en in hybride operaties van inmenging in democratische processen, moordaanslagen op NAVO-grondgebied, grootschalige cyber­aanvallen. Verder moeten we ons rekenschap geven van de doorslaggevende invloed van het narratief. De Oekraïense president Zelensky belichaamt de kracht van goede strategische communicatie, in dit geval voor het mobiliseren van westerse steun als onmisbaar element in de Oekraïense weerstand.

Dit artikel, gebaseerd op de aangehaalde HCSS-studie, gaat in op oude en nieuwe vormen van westerse afschrikking vis-a-vis Rusland; en welke keuzevraagstukken voor de Koninklijke Landmacht daaruit voortvloeien.

Verschillende scenario’s waarin Rusland onze belangen bedreigt

De westerse strategie berust momenteel op een combinatie van afschrik­king door conventionele strijd­krachten en nucleaire afschrikking. Voor het eerste heeft de NAVO conven­tionele tripwire-eenheden in de oostelijke staten van de alliantie geplaatst die in het geval van een Russische aanval moeten worden versterkt met troepen van elders om verloren gegaan gebied terug te veroveren. De geloofwaardigheid van die eenheden wordt vergroot doordat zij uit twintig lidstaten afkomstig zijn en de nucleaire garantie die sommige bondgenoten hebben afgegeven. De wijze waarop Rusland in de afgelopen jaren met interventies zijn tegen­standers voor voldongen feiten plaatst, dwingt echter om die strategie opnieuw te ijken en nieuwe afschrikkings­concepten te ontwikkelen.

Conceptueel zijn er drie dreigings­scenarios te onderscheiden waarin Rusland onze belangen bedreigt, die in grote lijnen corresponderen met de drie hoofdtaken van Defensie.

1. Het Baltische scenario waarin Rusland met een snelle aanval een deel van de Baltische staten verovert en bezet, en daarmee de NAVO voor een fait accompli stelt. Dit is vooralsnog het belangrijkste planscenario voor de collectieve defensie (inclusief afschrikking) van de NAVO.
2. Het Oekraïne scenario waarin niet-NAVO/EU-landen in de oostelijke periferie van Europa te maken hebben met Russische agressie. De door Rusland op 24 februari 2022 ingezette aanvalsoorlog tegen Oekraïne vormt een specifieke variant van dit dreigingsscenario. Maar het scenario is breder omdat bijvoorbeeld ook Georgië en Moldavië – en op een ander manier Wit-Rusland – kwetsbaar zijn en tegen hun wil en eventueel gewapen­der­hand dieper in de Russische invloedsfeer kunnen worden getrokken. Steun van de NAVO en de EU aan dergelijke landen lijkt de komende jaren belangrijker te worden, mogelijk in de vorm van veiligheidsgaranties.
3. Het hybride scenario heeft betrekking op heimelijke operaties, desinformatie en cyberaanvallen van Rusland tegen NAVO- en EU-staten, gericht op het zaaien van verdeeldheid en het ondermijnen van de politieke besluitvorming. Hybride campagnes kunnen een voorbode zijn van militaire agressie aan de randen van Europa (boven­staande scenarios), met als oogmerk eensgezind en resoluut optreden van de NAVO en/of de EU tegen te gaan.

Verschillende vormen van afschrikking passen op andere manieren in deze drie scenario’s. Alleen al om die reden is er behoefte aan een mix van strategieën.

Mismatch tussen westers en Russisch denken over afschrikking

In die ontwikkeling van nieuwe afschrikkingsconcepten is kennis van de tegenstander cruciaal. In de analyses van de Russische en westerse kijk op afschrikking valt het duidelijke verschil in denken op. De NAVO baseert zijn afschrikking grotendeels op het hebben van het militaire vermogen om Rusland veel weerstand te bieden als het grondgebied probeert te veroveren (afschrikking door actieve ontzegging, deterrence by denial) of, als dat niet goed lukt, in ieder geval hard terug te slaan, zo nodig met kernwapens (afschrikking door straf en vergelding, deterrence by punishment).

Het Russische denken over afschrikking wijkt fundamenteel af van dat van de NAVO. Het bevat offensieve en defensieve elementen die vanaf de eerste signalen van een militaire dreiging kunnen worden ingezet. Dit staat bekend als strategische afschrikking dat militaire en niet-militaire vormen van afschrikking combineert. Wie Rusland wil afschrikken is duidelijk: de NAVO. Niet zozeer als initiator van een groot­scheepse aanval op Rusland, maar wel in de vorm van het versterken van zijn militair vermogen aan de grenzen van de Russische Federatie (RF). Strategische afschrikking omvat daarom het tegengaan van kleuren­revoluties in het Russische nabije buitenland of Rusland zelf en het creëren van bufferzones. Ook allerlei militaire en niet-militaire activiteiten in de grijze zone horen erbij, zoals het uit elkaar spelen van de westerse bondgenoten met hybride operaties. Groot­schalige doelbewuste Russische agressie tegen het NAVO-gebied kan niet worden uitgesloten, maar zal in de praktijk vooral het gevolg kunnen zijn van een escalerend conflict om invloedsferen of miscalculaties (een belangrijk risico in de Oekraïne-oorlog).

Het nettoresultaat is (wederzijds) onbegrip. Wat wij een offensieve oorlog van Rusland tegen Oekraïne noemen, past in het Russische denken van strategische afschrikking en heeft in dat denken een defensief doel. Wat wij als afschrikwekkende maatregelen beschouwen, hoeft dat in Russische ogen helemaal niet te zijn. Rusland is er veel aan gelegen om grootschalige militaire confrontatie met de NAVO te vermijden, maar bepaalde maatregelen die wij nemen brengen in Russische ogen de noodzaak van preëmptief militair optreden juist dichterbij. Actieve Russische maatregelen tegen de NAVO zelf met als doel het ondermijnen van de eenheid, het verstoren van de besluitvorming en het ondermijnen van de publieke en politieke steun voor een confrontatie tijdens de competitiefase en tijdens crisis zien wij als escalatie, terwijl Rusland dit juist als stappen ziet om escalatie te voorkomen. Afschrikking met conventionele en nucleaire middelen weerhoudt Rusland er niet van NAVO-landen met hybride strategieën te ondermijnen.

Verder is het gevaarlijk het huidige presteren van Rusland in de Oekraïne-oorlog – van zijn strijdkrachten, maar nadrukkelijk ingebed in het functioneren van de staat als geheel – als maatstaf te nemen voor Russische macht en mogelijkheden in eventuele toekomstige confrontaties met de (Europese) NAVO-bondgenoten. Rusland bleek in de Oekraïne-oorlog niet goed in staat zijn eigen doctrine uit te voeren. De ‘speciale militaire operatie’ was gepland als een snelle veroveringsoorlog, maar escaleerde naar een regionale oorlog met grote aantallen slachtoffers. Dit leidde aan Russische zijde tot conceptuele verwarring over de aard van het conflict. Rusland trachtte aanvankelijk wel degelijk zijn doctrine te volgen. Dit leidde ertoe dat het oosten en zuiden zeer snel werden bezet en snel werd opgerukt naar Kiev. Een verkeerde inschatting van de weerstand van Oekraïne leidde er echter toe dat Rusland zich moest terugtrekken uit de omgeving van Kiev en de strijd in het oosten en zuiden stagneerde. De stagnatie kan op een aantal manieren worden verklaard. De belangrijkste is dat Rusland zijn doctrine niet kon volgen door talloze tekortkomingen waaronder een gebrek aan situational awareness, een starre top-down hiërarchie, inflexibele en incompe­tente commandovoering, gebrek aan lucht-grond-samenwer­king, logistieke problemen en het in de praktijk falende concept van de bataljonstaakgroep (BTG), een belangrijk element in de modernisering van het Russische optreden.

Dit wil echter niet zeggen dat de Russische strijdkrachten moeten worden onderschat en dat niet in de collectieve defensie van het NAVO-gebied hoeft te worden geïnvesteerd. Rusland heeft niet volledig gemobiliseerd, een grootschalige aanval heeft niet plaatsgevonden en de kernwapendreiging werd voorlopig niet geeffectueerd. Bovendien zal het Russische ressentiment ten opzichte van het Westen als gevolg van de omvangrijke militaire steun en de sancties alleen maar groter zijn geworden. Tenslotte zal ook Rusland leren van zijn fouten en die mogelijk een volgende keer niet meer maken.

Het Russische denken over afschrikking wijkt fundamenteel af van dat van de NAVO

Russisch Escalatiemodel (Bron: War on the Rocks artikel [2])