Nederland tijdens de ‘Groote Oorlog’

Onrust

Aan die honger lagen overigens meerdere oorzaken ten grondslag. In tijden van spanning gaan mensen hamsteren: ze leggen voorraden aan van producten waarvan wordt verwacht dat die schaars gaan worden. Dat gebeurde al vanaf het najaar van 1914 ook in Nederland, en wel op grote schaal. Vervolgens nam de smokkel een grote vlucht, en om al dat soort redenen stegen de prijzen enorm. Een socialist merkte daarover ietwat cynisch op: ‘Tja, als het varkensvlees net zo goedkoop was als het kanonnenvlees, dan waren we uit de brand’ [7]. Over vlees gesproken: op een zeker moment gebeurde er iets opmerkelijks. Door een gebrek aan veevoer moesten veel boeren noodgedwongen hun vee slachten, en dat leidde tot een flink overschot aan vlees. Let wel: een heel tijdelijk overschot, want deze luxe situatie duurde natuurlijk niet zo heel erg lang. Begin 1917 werd begonnen met voedselrantsoenering, ook voor alledaagse producten zoals brood, melk en aardappelen. Dat was opmerkelijk, want terwijl de eigen bevolking honger leed, verkocht Nederland wél aardappelen aan zowel Duitsland als Engeland. Lange rijen mensen voor winkels waar nog aardappelen werden verkocht waren het gevolg. Dat ging natuurlijk niet lang goed en begin juli 1917 barstte de bom. Een burgemeester uit Noord-Holland stuurde een telegram naar Den Haag, waarin hij schreef: ‘Zend aardappelen of huzaren, want oproer dreigt’ [8]. En dat oproer kwam er ook. Met name in Amsterdam deden zich plunderingen voor, waarbij tweeduizend militairen werden ingezet die gericht het vuur openden op de plunderaars. Tien doden en vele tientallen gewonden waren het gevolg. Daarna werd de aanvoer en de distributie verbeterd waarna de situatie normaliseerde.

Ook ontstond er oproer binnen de krijgsmacht, waardoor het maatschappelijk vertrouwen in leger en marine een flinke knauw kreeg [9]. Eind oktober 1918 was de Nederlandse legerleiding bang dat terugtrekkende Duitse troepen alsnog ons grondgebied zouden schenden. Alle verloven werden ingetrokken en dat was voor veel militairen, die eindelijk de demobilisatie in zicht dachten te hebben, de druppel die de emmer deed overlopen. Dat leidde op 25 oktober tot oproer in de Harskamp, waarbij drankvoorraden werden geplunderd en barakken en de officierskantine in brand werden gestoken. Er werd ook geschoten, maar daarbij vielen geen slachtoffers. Op 30 oktober brak op de Duitse Hochseeflotte muiterij uit. Dat, in combinatie met de gebeurtenissen in de Harskamp en de oproep tot revolutie in dezelfde periode van de socialistische leider Pieter Jelles Troelstra, deed de marineleiding het ergste vrezen. Begin november ging zelfs het gerucht dat onder matrozen het plan leefde om zich meester te maken van marineschepen om daarmee op te stomen naar Amsterdam en Rotterdam om daar in de grote arbeiderswijken de op handen zijnde opstand te steunen. De regering beval daarop aan de commandanten van de forten in IJmuiden en Hoek van Holland het vuur te openen zodra er een Nederlands marineschip met de rode vlag in top zou naderen. En dat gold ook als het ongewenste Russische schepen betrof.

[iii]C. Kristel. De oorlog van anderen (Amsterdam/Antwerpen 2016). Pagina 250.

[i]Moeyes, pagina 355.

Troelstra

Eén en ander bracht de marineleiding in Den Helder, in de persoon van sbn J. Albarda, ertoe de binnenliggende schepen onbruikbaar te maken ‘… door het uitnemen van één of meer machinedelen en deze zodanig op te bergen dat zij althans voor kwaadwilligen niet meer te vinden zouden zijn’ [10]. Uiteindelijk hebben zich bij de marine geen revolutionaire incidenten voorgedaan, met uitzondering van één poging van een matroos om een rode vlag te hijsen. Dat neemt niet weg dat er op diverse niveaus furieus werd gereageerd. Zo constateerde een hoge marineofficier dat ‘de overgrote meerderheid van het personeel in de grond bedorven’ was. Een redactioneel commentaar in het Algemeen Handelsblad bevatte de passage: ‘Het is bij onze marine, om een populaire uitdrukking te bezigen, een bende. En de ergste bende is die der onderofficieren’, einde citaat. En in de Tweede Kamer constateerde Andries Staalman, die zich als Kamerlid had afgescheiden van de ARP, dat de grote meerderheid van de marine was aangevreten door ‘het revolutionaire gif’ [11]. Opmerkelijk detail: eind november 1918 werd sbn Albarda op basis van zijn mogelijk al te voortvarende optreden door de minister van Marine Naudin ten Cate van zijn commando ontheven [12].

Achteraf gezien lijkt er van revolutionaire dreiging binnen de marine niet of nauwelijks sprake te zijn geweest. Dat neemt niet weg dat het imago van de marine hierdoor wel een flinke deuk had opgelopen, wat bijvoorbeeld zou doorwerken in de bezuinigingen tijdens het interbellum. Naar aanleiding van de gebeurtenissen in vooral de Harskamp, en in mindere mate in Den Helder, was de minister van Oorlog geschrokken en wilde hij de krijgsmacht hervormen. De Nederlandse opperbevelhebber gen Snijders was daarvoor, als representant van de gevestigde orde, in de ogen van de minister ongeschikt. Snijders was daarover des duivels en diende zijn ontslag in – een opmerkelijke stap midden in oorlogstijd – en op 9 november werd hem eervol ontslag verleend.