Moskou, de Christus Verlosser kathedraal (juli 2011)

OPINIE - BUITENLAND

Rusland na de Muur

Deel 1

De Russische maatschappij - een zwalkende reus op lemen voeten

LKOL B.D. HARRY VAN DER HORST

De auteur was van 1998 tot 2003 militair attaché in Moskou. In de jaren daarvoor werkte hij namens Nederland bij de implementatie van tal van wapenbeheersingsakkoorden in Oost- en Midden-Europa, zoals onder andere het verdrag over Intermediate Range Nuclear Forces (INF), het verdrag inzake Conventionele Strijdkrachten in Europa (CSE), het Weens Document en Open Skies. Voor publicatie in Carré heeft hij onlangs een drieluik geschreven, getiteld Rusland na de Muur: ‘De Russische maatschappij’, ‘De machtsstructuren’ en ‘De buitenlandse relaties’. Hier volgt het eerste deel.

Inleiding

Wonen jullie in Rusland? Kan dat? Deze vragen kregen mijn echtgenote en ik geregeld te horen toen wij in Moskou woonden. Vaak uit de mond van mensen die later bij ons kwamen logeren en die dan, voor aanvang van de terugreis, verklaarden dat Moskou heel anders was gebleken dan zij zich hadden voorgesteld. Desgevraagd bleek hun oorspronkelijke verwachting een geheel van narigheid, grijzigheid, onvriendelijkheid, gevaar en andere onaangenaamheden.

Geregeld ben ik gevraagd om te schrijven over het onderwerp ‘Rusland’ (formeel: de Russische Federatie), waarbij de onderliggende eigenlijke vraag was naar anekdotes en sterke verhalen over absurde maatschappelijke toestanden. Die aanpak spreekt me echter niet erg aan, dus dit wordt geen ‘opa vertelt’ artikel. Ik schets geen karikaturen over Russen, wier gedrag soms afwijkt van dat van westerlingen. Het wordt ook geen analyse, dus er is geen bewijsvoering en uitgebreid notenapparaat, maar meer de weergave van mijn persoonlijke visie, die is gebaseerd op eigen ervaringen, onderzoek en studie. Als ik er daardoor in slaag om de lezer een wat realistischer beeld te geven van het containerbegrip ‘Rusland’ ben ik al tevreden. We hoeven niet allen fans te worden van onze grootste Oosterbuur, maar het zou ook in ons eigen belang goed zijn als we ons bij het bepalen van onze (geo)politieke standpunten laten leiden door feiten en niet door fictie. En dat laatste is de afgelopen honderden jaren te vaak gebeurd, in ieder geval als het gaat om Rusland. Bij het schrijven over dit omvangrijke onderwerp is volledigheid een onhaalbaar doel; ik heb mijzelf vele beperkingen moeten opleggen. Elk genoemd onderwerp leent zich tot het schrijven van een boek.

Vele ouderen denken bij het woord ‘Rusland’ aan sprookjes en min of meer romantische verhalen over tsaren, winterlandschappen en meeslepende volksmuziek, vermengd met Koude Oorlogsbeelden van nurkse communisten, die het Westen militair willen verpletteren. Bij voorkeur met kernwapens. Enkelen van deze generatie spreken nog van ‘Leningrad’, terwijl deze stad al sinds 1991 weer Sint Petersburg heet. Zoals zo vaak gebeurt bij lang bestaande generalisaties berusten die ideeën wel op een kern van waarheid, maar zijn echt ho-pe-loos incompleet en achterhaald.

Het is mijn bedoeling om in het volgende artikel wat meer inzicht te verschaffen over wat het begrip ‘Rusland’ en ‘Russen’ in de eenentwintigste eeuw betekent, wat de eigenaardigheden zijn van de Russische mens vergeleken met zijn West-Europese collega. Daarbij behandel ik de Russische maatschappij in zijn algemeenheid, de machtsstructuren in brede zin en de buitenlandse relaties, gezien vanuit het standpunt van de Russische Federatie. Om een beetje in stijl te blijven introduceer ik de Russen op de formele Russische manier door eerst hun familienaam te noemen en daarna hun voornaam en de naam van hun vader.

De Russische identiteit

Met name sinds Siberië in de zeventiende eeuw een deel werd van Rusland is er sprake van een toegenomen Russisch bewustzijn en is Rusland, onder welke naam dan ook, een aparte beschaving geweest, die zich onderscheidde van de grote andere culturen. Concreet waren en zijn dat de Romaans-Germaanse cultuur in het westen, de Islamitische in het zuiden en de Chinese in het zuid-oosten. Daarbij werd die omringende wereld doorgaans als een bedreiging gezien; politiek, militair en religieus zowel als cultureel. Hoewel door de eeuwen heen er ook periodes zijn geweest dat er sprake was van samenwerking met die andere culturen, of zelfs spiegeling eraan, zoals bijvoorbeeld Tsaar Peter de Grote aan het einde van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw met West-Europa heeft gedaan.

Ook de relatie met China is nooit eenduidig geweest. Ik heb rond de eeuwwisseling de commandant van het toenmalige Militaire District (MD) Verre Oosten in Chabarovsk op mijn vraag, hoe de relatie met China was, glimlachend horen zeggen: ‘Rusland streeft naar een goede relatie met al zijn buren’, en daarbij heeft hij het gelaten. Maar tijdens de laatste vijftig jaren zijn er meerdere schermutselingen geweest bij de grensrivier Amoer en ook politiek was er geregeld sprake van wrijving.

Een gevolg van die Russische ‘eigenheid’ is dat vergelijkingen met het Westen doorgaans mank gaan. Echter, omdat weinig mensen in het Westen zich verdiepen in de Russische cultuur en taal, is er ook maar weinig over bekend. Meestal krijgen we in Nederland onze informatie uit het buitenland aangeleverd, in de meeste gevallen in het Engels, een enkele keer in de Duitse taal en nog minder vaak in het Frans. Informatie die dus al een niet-Nederlandse voorselectie heeft ondergaan. We weten per saldo weinig van de Russische maatschappij. Er zijn mensen die ‘Poetin’ of ‘Kremlin’ zeggen als ze ‘Rusland’ bedoelen, of andersom. Rusland is in een paar jaar tijd teruggevallen van mondiale supermacht tot een tweederangs-mogendheid. Dat trauma is nog steeds niet volledig verwerkt. De transitie naar een andere samenleving is zeker nog niet voltooid. Daarbij zal een oplossing van de zeer grote maatschappelijke problemen in eerste instantie van het Russische volk zelf moeten komen. Ook dient te worden bedacht dat Rusland de ambitie had om deel uit te maken van Europa, maar zeker niet van de Europese Unie (EU). Een van de oorzaken dat westerlingen de Russen vaak niet goed begrijpen is dat wij in het Westen sinds ongeveer het jaar 300 leven in een christelijke cultuur. De Russen daarentegen bekeerden zich pas rond het jaar 1000 tot het christendom. In het Westen beleefde men na de kerstening de Renaissance en de Verlichting, maar die fases heeft Rusland nooit gekend. Daarnaast is er natuurlijk ook de Byzantijnse culturele erfenis, die via de Russisch-Orthodoxe Kerk een stempel heeft gedrukt op het karakter van het Russische volk.

Dat is een van de redenen dat het begrip ‘democratie’ niet leeft bij Russen; zij associëren het met ‘chaos’. Ontwikkelingen in de jaren negentig van de vorige eeuw onder president Jeltsin, Boris Nikolajevitsj, hebben dat beeld alleen maar versterkt. Men heeft behoefte aan een sterke leider en vindt ‘autoriteit’ niet per definitie een vies woord. De in het Westen veelgeprezen vrijheid van meningsuiting heeft amper belangstelling in Rusland, zoals diverse onderzoeken hebben uitgewezen. Er zijn echter onafhankelijke onderzoekbureaus in Rusland, zoals het Levada Center met een interessante website. Ook westerse opiniemakers en politici zijn zelden bereid om zich te verdiepen in het Russische land, volk, taal en cultuur. Halbe Zijlstra wist als minister van Buitenlandse Zaken de voornaam van de Russische president niet eens goed uit te spreken toen hij zijn datsja-verzinsel debiteerde.

Een paar indrukken

Overal, in elke stad en elk dorp, vind je standbeelden, herdenkingsstenen in muren van huizen, musea, kerken, te veel om op te noemen. Vaak van gigantische afmetingen, want in Rusland is alles buitensporig groot. Russen zien er wel een beetje uit zoals wij, maar zijn dat niet. Veel valt te verklaren vanuit hun al genoemde Byzantijnse oriëntatie, de vanzelfsprekendheid van corruptie, hun chaotische, niet-planmatige aanpak van zaken, hun kortzichtigheid, het egoïsme, het brute. Veel Russen verwachten dat iets of iemand voor ze zorgt en verantwoordelijkheid draagt, of dat nou de tsaar is, de partij, of de president: ze moeten iemand overal de schuld van kunnen geven, of kunnen aanbidden. Maar diezelfde autoriteit moet dan wel voorzichtig zijn met het aantasten van de zekerheden van het volk. Aan de andere kant kunnen Russen erg sentimenteel zijn, lief, betrouwbaar, eerlijk, trouw, gastvrij, inventief en flink. Een beetje raar volk met veel tegenstrijdigheden, maar voor mij altijd geweldig boeiend.

Bij reparaties van defecte zaken wordt alleen het allernoodzakelijkste correctieve onderhoud gedaan, van preventief onderhoud heeft men blijkbaar nog nooit gehoord. Alles is dus zo gammel als wat, maar dat geeft niet: als het maar niet al te zichtbaar is. Het uiterlijk vertoon is belangrijker dan efficiëntie of veiligheid. Dus, voor een station van de metro heb je hele mooie rood-marmeren tegels, die spiegelglad worden bij het minste beetje regen of sneeuw. Iedereen maakt levensgevaarlijke capriolen, maar ook dat geeft niet, want ‘het is mooi’.

De stad Moskou is de grootste stad van het Europese continent met 12,5 miljoen legale inwoners. Inclusief de illegalen zit je al gauw op vijftien miljoen en qua aantal inwoners is het de zevende stad van de wereld. Laura Starink beschreef Moskou twee jaar geleden als volgt: ‘Moskou is een moderne metropool waar alles werkt en alles te krijgen is. De stad is de laatste tien jaar glimmend opgepoetst. Er zijn parken met klaterende fonteinen, terrassen op het Rode Plein, fietspaden, hippe restaurants, internetcafés en dure shopping malls. Fraai opgeknapte middeleeuwse kerkjes staan naast splinternieuwe hoge kantoren met spiegelruiten. Netwerkende Moskovieten onderscheiden zich in niets van inwoners van welke andere moderne wereldstad dan ook’. Een groot deel van het Russische volk leeft echter onder de armoedegrens en daarom schnabbelt iedereen een beetje bij. Tegenover deze grote groep armen staat een zeer, zeer kleine groep waanzinnig rijken, die hun rijkdom graag laten zien. Zij moeten dan ook in het allernieuwste type Mercedes Benz of BMW rijden, altijd voorzien van donkere ruiten. Schrijnende klassentegenstellingen dus. Niets is irritanter dan een jong ding van amper twintig jaar een grote patserige auto te zien parkeren waar het helemaal niet mag, om dan inkopen te gaan doen in een extravagante, dure winkel. Bij het onhandige gemanoeuvreer met die auto wordt dan bijna een oud bedelend vrouwtje van haar sokken-met-gaten gereden. De onhandige chauffeuse doet het allemaal met de verveelde gelaatsuitdrukking alsof het de normaalste zaak van de wereld is.

Een troost is misschien dat het een typisch trekje van de Russen is om hun relatieve weelde nadrukkelijk uit te dragen. Die bedelaars zouden zelf ook opvallend te koop lopen met hun luxe, als ze die hadden. Maar het is navrant als je bedenkt dat deze arme, meestal oude mensen, die vaak de Tweede Wereldoorlog (WO II) nog hebben meegemaakt, hun leven lang hebben moeten sappelen om vervolgens als gevolg van inflatie hun pensioen waardeloos te zien worden. De communistische verworvenheden waarop ze hadden gerekend hebben ze na 1990 zien verdwijnen of aanzienlijk minder zien worden.

Tsaar Ivan IV, de Verschrikkelijke, de eerste tsaar van alle Russen

Als expat loopt je leven niet dagelijks gevaar. Geen revolutionaire straatschenders die buitenlanders willen gaan lynchen. Wel een beetje vijandigheid tegen ambassades van NAVO-landen in 1999, wegens ‘Kosovo’. De laatste jaren is er een toename van antiwesterse sentimenten onder invloed van opiniërende tv-programma’s. Er zijn echter wel degelijk andere gevaren. Risico’s loop je bijvoorbeeld in het verkeer, dat je reinste wildwest is, waarin alleen het recht van de grootste en de sterkste telt. Er is politie die niet je beste kameraad blijkt te zijn, drie meter grote scherpgepunte stalactieten van ijs die van de dakranden van een hoogte van dertig meter vallen en putgaten in de grond van zes meter diep omdat het putdeksel is verdwenen, enzovoorts.

Typisch Russisch is de liefde voor cultuur in al zijn vormen, liefde voor het land en zijn historie en de bijbehorende trots. Die trots en vaderlandsliefde zijn overigens niet uniek in de wereld, maar wel aspecten die in het Westen vaak niet aanwezig worden verondersteld bij Russen. Om een onduidelijke reden verwachten westerlingen vaak dat alle Russen niets liever willen dan leven in het westerse maatschappijmodel. Maar dat geldt maar voor een beperkt aantal Russen. Die puissant rijke Rus rijdt, zoals al opgemerkt, in een Mercedes, want dat is een statussymbool. Grote kantoorgebouwen en hotels zijn kopieën van de Amerikaanse. Rijke Russen richten hun appartementen en buitenhuizen (datsja’s) in met westerse spullen, omdat ze beter zijn dan Russische. Jonge (rijke) mensen drinken geen wodka, want dat associeert men met traditioneel Russisch leven. Men drinkt dus liever bier, wijn en cocktails.

Het centrum van Moskou, maar ook de rest van Rusland, is aan het veranderen. De hoofdstad gaat in toenemende mate op een westerse stad lijken. De vele tv-programma’s die het volk tevreden moeten houden, zijn volgens dezelfde formules gemaakt als die in het Westen. Dezelfde spelletjes, dezelfde soort actualiteitenprogramma’s etcetera. De kinderprogramma’s zijn ook haast niet te onderscheiden van wat wij gewend zijn. Wat opvalt is echter het grote aantal positief getinte programma’s over de strijdkrachten, grenstroepen en troepen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Dat onderwerp krijgt in het Westen niet zoveel aandacht. En toch willen Russen niet zo zijn zoals wij, en willen ze als maatschappij geen kopie zijn van Amerika. Want: ‘Amerikanen, en eigenlijk alle westerlingen, zijn onbeschrijfelijk oppervlakkig, kennen hun eigen cultuur niet, laat staan de groten der aarde op cultureel en filosofisch gebied’.

Hiervoor schreef ik dat veel Russen onder de armoedegrens leven. De maatschappelijke sector waar dat misschien het meest waarneembaar is, wordt gevormd door de gezondheidszorg. Die is weliswaar gratis, maar kwalitatief zwaar onder de maat. Bovendien laten artsen hun lage salaris, alle artsen zijn in loondienst, aanvullen met contant geld van hun patiënten. Ziekten als AIDS vormen nog altijd een groot probleem, om maar niet te spreken van de nog steeds toenemende drugsverslaving. En dan is er uiteraard nog het alcoholmisbruik, hoewel dat als gevolg van effectief regeringsbeleid met een geheelonthouder als president aan het afnemen is. Nu heeft de geschiedenis meer voorbeelden van toename en afname van het alcoholmisbruik gekend en er bestaat geen inzicht in de hoeveelheid zelfgestookte wodka, de samogon. Vermoedelijk is het gemiddelde jaarlijkse alcoholgebruik ruwweg het dubbele van wat er door Nederlandse kelen gaat.

Een aantal opvallende zaken op een rijtje:

  • De Russische samenleving is een macho-samenleving;
  • Men is gewend buiten te roken, ook al vriest het dat het kraakt. Binnen roken doet men alleen maar bij zichzelf thuis. Ook jonge vrouwen roken veel;
  • Jonge vrouwen lopen vaak drinkend uit een halveliterfles bier over straat;
  • Op veel plaatsen zijn bedelaars aanwezig, met name natuurlijk op plaatsen waar toeristen komen en bij kerken; Russen geven vaak wel iets.

De Hermitage, Sint Petersburg

Persoonlijke veiligheid

Het is verbazingwekkend hoe je midden in de nacht door het altijd drukke centrum van een grote stad als Moskou kunt lopen zonder je onveilig te voelen, ook als vrouw alleen. Je moet natuurlijk geen achterafsteegjes of onbekende binnenplaatsjes ingaan, maar je loopt hier minder kans op onaangenaamheden op straat dan ‘s-avonds in het centrum van een Nederlandse provinciestad. De Moskouse metro kun je de hele dag en avond door zonder zorg gebruiken.

Demografie

De levensverwachting van Russische mannen is bijna 66 jaar, die van vrouwen ruim 77 jaar. Voor Nederland zijn die getallen resp. ruim 80 en meer dan 83 jaar. Het aantal inwoners van de Russische Federatie was in 2019 volgens het Russische bureau voor de statistiek ongeveer 144 miljoen. Het inwonertal zal naar verwachting de komende vijftien jaar nog verder afnemen, hetgeen volgens het bureau voor de statistiek vooral wordt veroorzaakt door een afname van het aantal immigranten en het aantal geboorten. Volgens het meest pessimistische scenario zal Rusland in 2035 nog slechts 134,2 miljoen inwoners tellen, vier miljoen minder dan een eerdere prognose uit 2018.

Ter vergelijking: in 1991, het laatste jaar van de Sovjet-Unie (oppervlakte 22.400.000 km²), was het aantal inwoners 293 miljoen, dus ruim twee keer zoveel als de huidige 144 miljoen van de Russische Federatie met een oppervlakte van 17.130.000 km². Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie woonden twintig miljoen Russen van het ene moment op het andere in het buitenland. Heden ten dage woont ongeveer zeventig procent van de Russen in het Europese deel van het land, d.w.z. ten westen van het Oeralgebergte. Driekwart van de Russische bevolking woont in een stad.

Economie

Tot 1991 trachtte de Sovjet-Unie een centraal geleide economie te implementeren. Na 1991 was de economie van Rusland formeel gesproken een kapitalistische markteconomie, die echter na korte tijd volledig instortte en wat ervan overbleef was een soort roofkapitalisme. De toenmalige president, Boris Jeltsin, gaf de prijzen vrij, die daarop verviervoudigden. Ook de spaargelden werden veel minder waard. Na de desintegratie van de Sovjet-Unie begon zich in de maatschappelijke structuur een middenlaag te ontwikkelen, iets dat in Rusland nooit aanwezig was geweest. De roebelcrisis van augustus 1998, de maand dat wij ons vestigden in Moskou, sloeg deze prille en wankele middengroep geheel weg. Mijn persoonlijke verwachting was toen dat hij voorlopig niet meer kon terugkeren, mede door bevestigd wantrouwen tegen investeren. Dat is echter een misrekening gebleken. De jongere generaties hebben toch weer initiatieven ontplooid, met een krachtige steun in de rug door de jaarlijkse economische groei van 7 tot 8%. Inmiddels is er weer sprake van een nieuwe maatschappelijke middenklasse, maar het blijft een klasse met een onzekere toekomst. Het ongeschreven maatschappelijke contract van de regering met het volk luidt daarbij: ‘Wij geven jullie een beter leven, als jullie je niet met politiek bemoeien’. Sinds 2014, na de bezetting van de Krim en de steun aan de rebellen in Oost-Oekraïne, kreeg Rusland te maken met westerse sancties en zijn de lonen niet meer gestegen.

De Russische economie bestaat voor tachtig procent uit de export van olie, gas, petroleum, hout en metalen. Naast graan maakt de wapenindustrie een groot deel van resterende twintig procent van de export uit. Rusland is sinds 2016 ’s-werelds grootste graanexporteur en meer dan tien procent van de wereldwijde graanexport en een kwart van de wereldhandel in tarwe komt uit Rusland. Maar door het grote aandeel van de grondstoffenexport in ’s-lands economie is Rusland sterk afhankelijk van de wereldprijzen van deze grondstoffen en die heeft de Russische regering natuurlijk niet zelf in de hand. Een basisprobleem is dat er, buiten de wapenindustrie, geen industrie is die echt iets produceert en het ziet er niet naar uit dat die situatie snel gaat veranderen. Voor een westerling is het een onbegrijpelijke gang van zaken voor een land dat wil worden gezien als mondiale superpower. Terwijl er nota bene voldoende technische kennis en knowhow aanwezig is op de universiteiten en hogescholen. De omvang van de ‘zwarte’ economie is uiteraard vanwege het illegale karakter niet goed in kaart te brengen. Naar mijn eigen ervaring zou die wel eens even groot kunnen zijn als de formele economie. Maar dat is een puur subjectieve inschatting.

Zwanenmeer ballet (foto: Wikimedia Commons)

Cultuur

Zoals hierboven al werd vastgesteld is de culturele belangstelling erg groot. Men kent zijn klassieken en gaat vaak en graag naar het theater. Zelfs toen tijdens het negenhonderd dagen durende beleg van Leningrad tijdens WOII de mensen van honger dood op straat neervielen, waren er nog tientallen theaters in bedrijf. Dichters, schrijvers, schilders, musici, architecten, ze zijn bekend en geliefd. Daarbij zijn de Russische vrouwen de bewaarders en bewakers van de culturele tradities en kunnen helemaal in vervoering raken wanneer je als westerling blijk geeft van interesse. Maar als je niet oppast krijg je daar gauw spijt van, dan wordt het naar onze begrippen veel te serieus. Het kijken naar een Russische film is trouwens aan te bevelen, maar meestal is het geen lichte kost. Vele scenes maken een absurde indruk, overigens meer realistisch en overeenkomstig met het dagelijks leven. Naar het theater gaan is voor Russen veel meer gebruikelijk dan voor Nederlanders. In Nederland gaat hoofdzakelijk de kunstminnende elite naar een balletvoorstelling of de opera, maar de doorsnee Rus gaat, als men het zich kan veroorloven, regelmatig. Het publiek weet er ook veel van, is kritisch, blijft zitten tijdens het applaudiseren en roept als extra waardering af en toe hard bravo! Het is niet echt geïnteresserd in de inhoud van het stuk zelf, die kent men al lang. Nee, men gaat naar de Notenkrakersuite in die-en-die uitvoering of naar het Zwanenmeer met zus-en-me-zo in de hoofdrol.

De opleidingen voor de uitvoerende en beeldende kunsten zijn in Rusland nog ouderwets degelijk. Een in Rusland opgeleide kunstenaar heeft het vak in technisch opzicht in ieder geval volledig onder de knie. De smaak is dikwijls in onze Nederlandse ogen enigszins conservatief. Een goed voorbeeld werd gevormd door de zogeheten ‘tegenprestatie’ van onze koningin Beatrix tijdens het staatsbezoek in juni 2001. Deze tegenprestatie bestond uit het aanbieden van een optreden van het Nederlandse Nationale Ballet in het Maly Theater in Moskou. Er was sprake van drie balletten, van experimenteel, via ‘gewoon’, tot klassiek. Uit de reacties van het publiek van voornamelijk Russische genodigden bleek duidelijk dat de waardering voor het klassieke ballet aanzienlijk groter was dan voor het eerste, experimentele ballet.

De betekenis van de ‘Russische ziel’, waarover in de klassieke Russische literatuur veel is geschreven, moet niet worden overdreven. Het is spijtig voor de russofielen, maar het gedrag dat wordt verklaard vanuit die mystieke ‘Russische ziel’ is, voor zover ik dat zelf heb kunnen beoordelen, een combinatie van lamlendigheid en overmatig drankgebruik.

Religie

De historie van Rusland is nauw verweven met die van de Orthodoxe Kerk, zeker in het tijdperk van de tsaren. Na de revolutie van 1917 kende de kerk enkele decennia van onderdrukking, want volgens de Marxistisch-Leninistische leer was godsdienst immers ‘opium van het volk’. Maar na de Duitse inval in 1941 viel Stalin graag terug op oude waarden als nationalisme en religie. Na WOII werd de kerk weer enigszins getolereerd, weliswaar onder streng staatstoezicht en zij moest altijd rekening houden met repressieve maatregelen. Dat staatstoezicht werd uitgeoefend door de Staatsraad voor Godsdienstzaken en de KGB. Een aantal kerkfunctionarissen was daartoe zelfs opgeleid bij de KGB en werkte voor de staat.

Na de val van de Muur, het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het faillissement van het communisme bleef de Russische Federatie achter met een ideologisch vacuüm. Bevreesd voor buitenlandse religieuze of ideologische invloeden gaf de regering de voorkeur aan het in ere herstellen van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Daarbij was er ook het neveneffect van versterking van het nationalisme. De kroon op het werk van reputatieherstel van de kerk werd in 1997 gezet, door de herbouw van de door Stalin in 1931 opgeblazen Christus Verlosser kathedraal, de moederkerk van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Van de Russische bevolking is 82% geregistreerd als lid van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Bij het zien van de grote Christus Verlosser kathedraal slaan velen het orthodoxe kruis, met drie vingers. De Russische president Poetin is sinds 1992 lid van de kerk.

Deel 2, ‘De machtsstructuren’, volgt in Carré nr. 7-2021.