Afbeelding: Unsplash, Markus Winkler

OPINIE - BINNENLAND

Complotten en complottheorieën

LKOL B.D. P. DEKKERS

Een complot of samenzwering is een geheime afspraak tussen meerdere personen om iets te ondernemen tegen een andere persoon of groep. Het doel van de geheime afspraak is meestal om een andere persoon of groep iets onaangenaams te laten overkomen. Veel complotten gingen over een staatsgreep, het ten val brengen van een politieke tegenstander of het plegen van een aanslag. In enkele gevallen kan een complot ook een hoger moreel doel dienen, zoals bijvoorbeeld het complot van de Duitse Oberst Von Stauffenberg die een complot had beraamd om Adolf Hitler in 1944 door een bomaanslag te doden, om zo het kwaadaardige naziregime ten val te brengen en daarmee de voor Duitsland rampzalige oorlog te beëindigen.

Complotten bestaan al sinds Bijbelse tijden. Een bekend voorbeeld is de moord op Julius Caesar, waar ook zijn vriend Brutus bij betrokken was. De laatste koesterde in het geniep een wrok vanwege een affaire tussen Caesar en de moeder van Brutus. Hij sloot zich aan bij een samenzwering van senator Cassius die ontevreden was over het dictatoriale optreden van Caesar. Een ander bekend voorbeeld uit vroeger tijden was het Engelse buskruitverraad, een complot van enkele katholieken uit 1605 om het Engelse parlement op te blazen. De aanslag werd verijdeld, koning James I overleefde en nog jaarlijks wordt deze gebeurtenis in Engeland met vreugdevuren gevierd als Guy Fawkes night. Fawkes, die met buskruit en lonten werd betrapt in de kelder onder het Hogerhuis, werd veroordeeld tot de doodstraf door hangen, trekken en vierendelen. Hij voerde tot zijn verdediging aan dat hij handelde in opdracht van de paus die de koning had geëxcommuniceerd.

Los van de werkelijk bestaande complotten circuleert er een onafzienbaar aanbod aan theorieën over al dan niet bij elkaar gefantaseerde complotten. De lijst van complottheorieën is vrijwel onafzienbaar, variërend van complete waanzin tot enigszins plausibel: de platte aarde, de maanlandingen die zogenaamd geënsceneerd waren, de moord op president John F. Kennedy in Dallas, de aanslagen op de Twin Towers en nu natuurlijk de coronapandemie. Een van de bekendste verspreiders van complottheorieën is de Brit David Icke, een voormalig profvoetballer en sportjournalist. Deze verkondigt dat de wereld in werkelijkheid wordt geregeerd door de Illuminati, een geheime elite. De machtigste wereldleiders zouden afstammen van Reptilians, een soort buitenaardse wezens. In Nederland zijn de besloten en met veel geheimzinnigheid omgeven Bilderberg-conferenties, een jaarlijkse brainstorm door de elite uit politiek, bedrijfsleven en wetenschap, een bron van speculaties over complotten, zoals bijvoorbeeld over een nieuwe wereldorde. Ook de Bijlmerramp met de mannetjes in witte pakken leidde tot veel speculaties over complotten. In de Verenigde Staten (VS) was oud-president Trump een ware meester in het ‘ontmaskeren’ van complotten die zijn politiek in de weg stonden: zo was de klimaatverandering volgens hem een hoax, bedacht door China om de Verenigde Staten en haar olie-industrie te benadelen en het coronavirus was natuurlijk ook de schuld van die vermaledijde Chinezen.

De eerste maanlanding (foto: Wikipedia commons)

Het zwakke punt met complotten is altijd de geheimhouding, hoe meer mensen erbij betrokken zijn, hoe groter de kans dat er iets uitlekt. Het plan kan dan niet meer ongewijzigd uitgevoerd worden of de samenzweerders worden opgepakt tijdens de uitvoering van hun plannen. De sfeer van geheimzinnigheid rond complotten kan er makkelijk toe leiden dat buitenstaanders maatschappelijke ontwikkelingen, met name ontwikkelingen die hen niet aanstaan, gaan duiden als een complot. In veel gevallen worden hier veronderstellingen geuit die niet tot feiten zijn terug te voeren, maar passen in het frame dat deze buitenstaanders, aanhangers van een complottheorie, hiervoor hebben ontwikkeld. Donald Rumsfeld, de Amerikaanse minister van defensie onder president George W. Bush, verwoordde het als volgt tijdens een briefing in 2002 over de vermeende massavernietigingswapens van Saddam Hoessein en diens bereidheid om deze te leveren aan terroristische organisaties: ‘…there are known unknowns, we know there are things we do not know. There are also unknown unknowns, the ones we don’t know we don’t know’[1]. De laatste categorie beschouwde Rumsfeld als de moeilijkste, of, zoals hij deze wat raadselachtige quote zelf toelichtte, de afwezigheid van bewijs niet wil zeggen dat het bewijs niet bestaat. De VS en zijn bondgenoten vielen Irak binnen en de veronderstelde massavernietigingswapens werden nooit gevonden.

De geheimzinnigheid rond complotten leidt ertoe dat mensen of groepen samenzweringen gaan zien die in het geheel niet bestaan. Zij beschouwen zich als de enigen die bepaalde verbanden kunnen leggen, gebeurtenissen duiden en tal van niet te verifiëren feiten opvoeren om hun theorie mee te staven. Complottheorieën hebben een aantal gemeenschappelijke kenmerken, zoals:

  • De dreiging die uitgaat van een snel veranderende wereld, die wordt geconfronteerd met zaken als oorlog, klimaatverandering, pandemieën of overbevolking;
  • De aanhangers van complottheorieën voelen zich intellectueel verheven boven degenen die hun theorie afwijzen; immers zij zijn degenen die zo slim zijn dat ze de complotteurs door hebben;
  • Het afwijzen van elke vorm van verifieerbaar bewijs van het tegendeel: de mainstream media (MSM) verspreiden fake news, waarbij de ‘staatsomroep’ voorop gaat;
  • De complottheorie is een principe, er wordt geen onderzoek gedaan naar het tegendeel; in plaats van onderzoek gaan de aanhangers van een complottheorie wild om zich heen slaan;
  • De bereidheid van de aanhangers van een complottheorie om hun kennis op activistische wijze uit te dragen, in de media, door op straat actie te voeren of zelfs door gewelddadige actie om de samenzweerders te ontmaskeren en in het nauw te drijven.

David Icke (foto: Wikipedia commons)

Samenzweringstheorieën zijn allerminst iets nieuws zoals we hebben gezien, maar de recente coronapandemie heeft geleid tot de opkomst van tal van verhalen dat deze catastrofe ofwel moedwillig is veroorzaakt door organisaties of personen die daar baat bij hebben, of dat de pandemie in het geheel niet bestaat of hooguit zwaar overdreven is. En er doen nog vreemdere verhalen de ronde. En vaak zijn het niet de eerste de besten die met dergelijke verhalen naar buiten treden. Zo verkondigde de inmiddels in België werkzame Nederlandse huisarts Elke de Klerk tijdens een manifestatie in Eindhoven dat de vaccins tegen COVID-19 nanodeeltjes bevatten die ons feitelijk tot eigendom van Microsoft maken. Een bewering die zij ook uitte in een podcast van de inmiddels als fervent aanhanger van complottheorieën bekend staande rapartiest Lange Frans[2]. En er zijn meerdere artsen die hun twijfels hebben bij het vaccineren tegen COVID-19. Huisarts Berber Pieksma uit Haulerwijk, ook wel bekend als Mrs. Covid zoals zij zichzelf op YouTube noemt, legt in haar videoboodschappen uit dat het virus vermoedelijk bedoeld is om grote wereldproblemen als klimaatverandering op te lossen door ontvolking als gevolg van het vaccineren. Alleen de sterksten zouden dan overleven en de ouderen en zwakken sterven[3]. De bekendste is wel de Limburgse huisarts Rob Elens, die het gebruik van hydroxychloroquine promoot en verkondigt dat coronamaatregelen, zoals het gebruik van mondkapjes, afstand houden en handhygiëne geen zin hebben[4]. Let wel, dit zijn dus niet de eerste de beste internettrollen, maar artsen die in Nederland in het BIG-register zijn opgenomen en dus bevoegd zijn om medische handelingen uit te voeren. Het overgrote deel van de huisartsen is het echter niet eens met de ideeën van de twijfelende artsen dat de test niet deugt, mondkapjes schadelijk zijn, vaccineren onverantwoord is, en dat de overheid, de media, het OMT en de artsenorganisaties leugens verspreiden. Zorgwekkender is echter dat een kleine groep erin slaagt een beeld op te roepen alsof zij een belangrijke boodschap hebben. Ook in de politiek hebben de pandemieontkenners al hun trieste resultaten gescoord, getuige bijvoorbeeld de rampzalige toestand in Brazilië onder president Jair Bolsonaro. In de VS is de bestrijding van de pandemie pas goed op gang gekomen na de ambtsaanvaarding van de huidige president Joe Biden.

Foto: eigen screenshot

Het grootste gevaar van aanhangers van complottheorieën zit in hun neiging tot radicalisering. Dat huisartsen een eigen mening hebben over corona is tot daar aan toe, patiënten hebben het recht op een vrije artsenkeuze en de Inspectie Gezondheidszorg heeft nog geen zaken voor de tuchtrechter gebracht, al is wel een aantal van hen aangesproken op hun functioneren. Als de artsen echter hun patiënten een document laten ondertekenen waarin zij verklaren dat de vaccinatie op eigen risico plaatsvindt, dan wordt er al een eerste stap gezet om een ethische grens te overschrijden. Onmiskenbaar schrijdt internationaal de radicalisering onder complotdenkers verder, getuige de vele demonstraties tegen coronamaatregelen wereldwijd. Demonstreren tegen zoiets als bijvoorbeeld de avondklok is een grondrecht, maar als daarbij vernield en geplunderd wordt dan is dit gewoon crimineel gedrag. Leken de gebeurtenissen in Eindhoven en Den Bosch eerst nog eenmalige uitspattingen, inmiddels lijkt het ‘koffiedrinken’, waartoe opgeroepen wordt door Willem Engel van viruswaarheid.nl, op het Museumplein in Amsterdam verworden te zijn tot een wekelijkse kloppartij, afgerond met ME en de inzet van het waterkanon. Overigens moest dansleraar Engel zich voor de rechter verantwoorden wegens opruiing.

En het einde van de radicalisering van complotdenkers is nog lang niet in zicht. Nadat voormalig president Donald Trump onvermoeibaar zijn mythe dat de verkiezingen rigged waren de wereld in had getwitterd, daarbij gesteund door zijn favoriete nieuwszender Fox News, radicaliseerde zijn achterban geleidelijk zover dat de demonstranten die vanuit het hele land en masse naar Washington waren getrokken er geen been meer in zagen om het Capitool te bestormen. Een droevig dieptepunt in de geschiedenis van een land dat zichzelf lange tijd beschouwde als een baken van democratie voor de rest van de wereld. Een teken aan de wand voor Europa? Dichter bij huis zien we de Turkse president Erdogan. Na een mislukte staatsgreep in 2016 startte hij een nietsontziende heksenjacht op de samenzweerders die hij achter de coup vermoedde: de Gülen-beweging, en diens al dan niet vermeende aanhangers. En passant werd de Turkse democratie geleidelijk maar zeker gesloopt en wordt iedere vorm van protest de kop in gedrukt. Amerika kent de QAnon beweging die onder meer beweert dat de wereld geregeerd wordt door een deep state, een groep rijken die zich ook schuldig maken aan kinderhandel en pedofilie. Deze groep, die ook in Nederland aanhangers heeft, is daarnaast ook gespitst op het ‘ontmaskeren’ van de gangbare opvattingen over de coronapandemie. Naar hun mening is het een complot van het World Economic Forum (WEF)[5].

Hotel De Bilderberg (foto: Wikipedia commons)

Het zijn voorbeelden uit een lange lijst die aantonen dat het werkelijke gevaar dat uitgaat van complottheorieën schuilt in de aantasting van onze democratische waarden. Aanhangers van dit soort theorieën bestormen democratische instituties en machthebbers gaan over tot toenemende repressie om de vermeende complotteurs de wind uit de zeilen te nemen. Naast alle andere dreigingen in de eenentwintigste eeuw komt hier deze radicalisering dus nog bij. Reden te meer om onze veiligheidsinstanties voldoende bevoegdheden te geven om deze radicalisering in kaart te brengen en te houden, zonder daarbij geremd te worden door privacyregels die de ‘vijand’ beschermen in plaats van de goedwillende burgers. En niet alleen de overheid zou actiever en transparanter kunnen optreden, ook de goedwillende burgers kunnen nog wel een steentje bijdragen. Waar de aanhangers van complottheorieën over een fanatisme beschikken die een betere zaak waardig is, blijft de meerderheid van de mensen zwijgend aan de kant staan. Op de tweets en YouTube boodschappen van wappies en antivaxxers, dolende artsen en zwevers wordt immers veelal alleen gereageerd door medestanders, kortom, lieden die al net zo woke zijn.

The best lack all conviction, while the worst are full of passionate intensity (William Butler Yeats, 1865 - 1939, The second coming).

Eindnoten:

  1. Rumsfeld had deze stelling ‘geleend’ van NASA, zoals vermeld in zijn autobiografie Knowns and Unknowns, a Memoir.
  2. Podcast #13: Dit is een staatsgreep.
  3. AD, 20 maart 2021.
  4. De Gelderlander, 5 maart 2021.
  5. The Great Reset was een voorstel gepresenteerd in 2020 tijdens het WEF om het kapitalistisch systeem te verbeteren door te focussen op investeringen in vooruitgang en verbetering van het milieu. De pandemie zou kansen bieden om de economie opnieuw vorm te geven. QAnon meent dat de coronapandemie werd veroorzaakt om de grote reset versneld te kunnen uitvoeren.