Beschadigd in de frontlinie

Ten slotte liep de route over de begraafplaats en na voltooiing van een ronde hier vormde een aantal deelnemers aan de mars een dubbele haag van Blue Hotel naar de begraafplaats. Een voor een werden de 775 kisten doorgegeven. Ook wij stonden in de rij om kisten door te geven. De grafkisten wogen niet zwaar, de inhoud was niet meer dan wat botresten. De 775 kisten waren nu op de begraafplaats klaargezet voor de plechtigheid de dag daarop. Op de dag van de ceremonie arriveerden tientallen bussen en zo’n veertig- à vijftigduizend mensen op de voormalige compound van Dutchbat. Het was ook nog eens bloedheet en de gelijkenis met juli 1995 kan niemand zijn ontgaan. De mensen drongen zich op naar de begraafplaats waar de namen van de slachtoffers werden omgeroepen en de familieleden overgingen tot de plechtigheden die horen bij een begrafenis. Islamitische gebeden en gezangen klonken op.

Voor mij persoonlijk was deze reis het het begin van het realiseren van wat zich daar destijds heeft afgespeeld en om de vraag te stellen: Hoe zit het mijn rol, wat was mijn aandeel, hoe zit het met het nemen van mijn verantwoordelijkheid. Is het tonen van respect en solidariteit genoeg? De tocht gaf verbondenheid met de mensen om je heen en gaf ook stof tot nadenken. Soms, op moeilijke momenten, voelde het als boetedoening, of een soort van pelgrimage.

In het ritueel van het doorgeven van de kisten, maar ook tijdens de tocht herkennen mensen elkaar en ontmoeten elkaar in hun kwetsbaarheid en verlangen, in hun wanhoop en hun behoefte aan troost, steun en in hun zoektocht naar samenhang. Aan Mars Mira en het afsluitende ritueel namen zowel moslims als christenen, agnosten en atheïsten deel.

Allemaal herkenden ze de kracht van het ritueel, zij hadden overtuigingskracht, schepten betekenis en droegen bij aan de eigenwaarde van de deelnemers. Zij roepen continuïteit op bij zowel de individuele deelnemers als in het collectieve historische perspectief van het drama Srebrenica. Betekenis en continuïteit worden opgeroepen door deel te nemen aan het ritueel en door gezamenlijk het ritueel uit te voeren en te ondergaan. Het ritueel heeft voldoende afstand tot de concrete situatie van destijds, maar ook weer niet te veel. Het doorgeven van de kisten maakte de massamoord van 1995 tastbaar, zichtbaar en concreet waardoor het heeft bijgedragen aan het vinden van betekenis in de gebeurtenissen tijdens die missie. Na afloop werkten de indrukken van het ritueel nog lang door. Het riep herinneringen op aan de missie, aan de afloop van die missie, de ontvangst in Nederland, thuiskomen en het in de media afgeschilderd worden van held naar lafaard. Als groep delen we de ervaringen van nu en de herinneringen aan destijds. Dit vertellen heeft een groot nut. Het geeft namelijk de mogelijkheid tot het ontrafelen, exploreren en representeren van de herinneringen uit ervaringen, die bij sommigen hebben geresulteerd in trauma’s. Omdat verhalen gevormd worden in een niet statisch herinneringsveld, zijn ze ook dynamisch in tijd. Anders gezegd, de narratieven zijn veranderbaar en beïnvloedbaar, en daarmee kunnen ze dienen als uitlaatklep van pijn en als heling. Ga de confrontatie met het verleden aan omwille van de toekomst. Rituelen helpen daarbij.