DEFENSIEBELEID EN KRIJGSMACHT

Poetin nog steeds beschermd door onze AVG

Terugblik op het GOV-beroepsverenigingsjaar 2023[1]

LKOL B.D. F.A. EBBELAAR

In 2023 liet de Oekraïne-oorlog opnieuw zien dat vrede en vrijheid niet vanzelfsprekend zijn. Het besef dat de krijgsmacht er na de bezuinigingen in de vorige decennia qua gevechtskracht en gereedheid schraal bij staat, is breed in de samenleving en bij onze politiek ingedaald. De beklemmende werking van de uitvoeringswet Algemene Verordening Gegevensbescherming (uAVG), vaak kortweg AVG genoemd, is nauwelijks tot de media doorgedrongen en werd slechts aangetipt in een Kamerdebat in januari. De Nederlandse uitleg van de Europese persoonsgegevensbeschermingsregeling zorgt ervoor dat de krijgsmacht bij de voorbereiding op inzet, de gereedstelling, geen persoonsgegevens mag verwerken, laat staan opslaan. In de Baltische staten mogen onze infanteristen niet digitaal verkennen welke Russen er aan de andere kant van de grens opereren en bij het vliegen langs de Bulgaarse grens in het voorjaar van 2022 zouden bij de Nederlandse F-35’s de sensoren hebben uitgestaan. Er werden ingewikkelde constructies voorgesteld om het informatiepersoneel toch te kunnen oefenen. De Defensievisie (DV) 2035 spreekt stoer over Informatiegestuurd Optreden (IGO), maar zelfs met een oorlog die woedt aan de oostgrens van de NAVO, maken wij een realistische informatieverwerking in de gereedstellingsfase erg moeilijk. Ook in 2023 kregen we het niet voor elkaar om de wet aan te passen of ruimer uit te leggen.

Wat bracht 2023 nog meer aan spanningen voor een krijgsmacht die zich begint op te richten aan de hand van de Defensienota (DN) en in lijn met de DV2035?

Richtlijnen van de voorzitters

In februari gaven de voorzitters NOV en KVMO een aanvulling op onze aandachtspunten voor 2023. Concreet is gevraagd om het volgen en zo nodig attenderen naar de voorzitters en Kamerfracties van de volgende deelaspecten:

  • Wordt Nederland een betrouwbare partner binnen de NAVO en de EU: gaat Nederland na decennia voldoen aan de financiële NAVO-norm, bij voorkeur vastgelegd in wetgeving? Voldoen we aan de gevraagde capaciteiten?
  • Gereedstelling: hoe ontwikkelt zich de personele vulling en hoe verbetert de materiële inzetbaarheid en de geoefendheid?
  • Digitalisatie Defensie: volgen van o.a. Defensie Duurzaam Digitaal, ontwikkelingen IGO en Grensverleggende IT (GrIT). Blijven aandringen op aanpassing van wet- en regelgeving die de getraindheid en inzet van de krijgsmacht beperken.
  • Bescherming van kwetsbare infrastructuur zoals datakabels en aanlandpunten (zgn. digitale infrastructuur), windmolenparken, gasleidingen, etc. In Nederland dient er één ministerie/autoriteit te komen die dat voor de Noordzee coördineert.
  • Afvlakken van het doorgeschoten veiligheidsstreven en van doorgeschoten duurzaamheidsmaatregelen (mag nooit ten koste gaan van de inzetbaarheid).

De Gezamenlijke Officieren Verenigingen & Middelbaar en Hoger Burgerpersoneel bij Defensie (GOV|MHB) is een federatieve belangenvereniging én een beroepsvereniging. De GOV|MHB heeft twee hoofddoelstellingen:

  1. Het behartigen van de collectieve en individuele belangen van de leden en;
  2. Het bijdragen tot het in stand houden van een voor haar taak berekende defensieorganisatie.

De eerste doelstelling valt onder het element 'belangenvereniging', de tweede doelstelling valt onder het element 'beroepsvereniging'.

De werkgroep Defensiebeleid en Krijgsmacht (D&K) richt zich op de tweede doelstelling door het geven van een professionele mening over de krijgsmachtorganisatie, haar werkwijze, en het meedenken over vrede en veiligheid. D&K fungeert als een denktank voor de voorzitters en de besturen van de KVMO, NOV, KVNRO en zo ook voor de GOV|MHB. Daarnaast wil D&K een vraagbaak zijn voor niet-militairen bij uitspraken van politici en denktanks die zich bezighouden met internationale veiligheid. Het gaat dan om de militaire consequenties.

DV2035 en DN2022

Oekraïne-oorlog en uitvoering van de Defensienota

In januari trokken de discussies over levering van materieel aan Oekraïne en de mogelijke verzwakking van onze eigen defensieorganisatie de aandacht. Onze minister-president schonk zelfs niet meer bestaande Nederlandse Leopard 2 tanks. Even vergeten dat die in zijn periode zijn wegbezuinigd en verkocht. Gelukkig mag het enige Nederlandse tankeskadron bij het Duits-Nederlandse tankbataljon de Duitse tanks samen met hun Duitse collega’s blijven delen en daarmee hun kennis en vaardigheden behouden (die tanks blijken niet te zijn geleased). Toch staat D&K achter de steun aan Oekraïne en begrijpt de gemaakte afwegingen van de minister en de staatssecretaris tussen levering van materieel en behoud van eigen kennis en middelen.

Bouwen aan de krijgsmacht van de toekomst samen met de bonden

Bouwen aan de krijgsmacht van de toekomst is het doel van de DN2022. In het voorwoord zegt de minister dat het begint bij onze mensen: beroepsmilitairen, burgers en reservisten. Dat is meer dan waar, want al meer dan een decennium is onze krijgsmacht verminderd inzetbaar door de grote personeelstekorten. De arbeidsvoorwaarden zijn wel verbeterd maar toch weet Defensie onvoldoende militairen aan te trekken en vooral te behouden. De plannen die hier verbetering in aan moeten brengen, de HR-transitie, blijven vooral plannen en komen niet echt tot uitvoering.

Mede van invloed hierop is de rol van de bonden met hun gedateerde overlegmodel. Net als de voorzitter-GOV, lkol Niels van Woensel, ziet en hoort D&K al langere tijd het grote ongenoegen van mensen in de krijgsmacht die zien en merken dat de nodige veranderingen niet snel genoeg gaan. Het lijkt een clash van culturen: traditionele defensiepersoneelsbonden enerzijds en commandanten in de lijn en uitvoerenden op de werkvloer anderzijds. In steun aan voorzitter GOV bepleit D&K in aanloop op het personeelsdebat van 13 juni bij Kamerfracties om de staatssecretaris te bevragen over deze opstelling van enkele bonden die de vele reorganisaties vertragen. In het debat herkent staatssecretaris Van der Maat deze frictie en wil dit met de bonden bespreken. De GOV heeft hij aan zijn zijde. Wellicht moeten we de nieuwe Vaste Commissie Defensie (VCD) vragen de druk op te voeren. Goede arbeidsvoorwaarden zijn een groot goed, maar bonden mogen daartoe geen inzetbaarheidszaken gijzelen.

Staatssecretaris van der Maat tijdens het personeelsdebat van 13 juni (foto: Tweede Kamer)

Voor wat betreft de aanschaf van nieuw materieel zijn de DMP-brieven in het begin van het jaar niet bij te benen. Ondanks kritische opmerkingen van de Algemene Rekenkamer over onderbesteding valt het te prijzen dat door het ministerie in zo’n korte tijd zoveel werk wordt verricht. Vooral in april en mei wordt de VCD bedolven onder de brieven: Aanvulling inzetvoorraad munitie, Transitie Koninklijke Marine, Vervanging MRAD & SHORAD, Vervanging Medium Utility Helikopter, Anti-A2/AD capaciteit F-35, Opbouw Operationele Satelliet Capaciteit, Bewapening MQ-9, Vervanging Grond-Lucht Radio’s, Langer doorvaren LCF: Materiële zeewaardigheid, Resultaten verwervingsvoorbereiding project airborne vehicles. De VCD ziet het belang van deze versnelling van aanschaf voldoende in of heeft geen tijd genoeg om alles te lezen. Helaas zijn er echter bij het debat op 28 juni slechts drie Kamerleden, die nogmaals vragen wanneer ze nu eindelijk het standpunt van de regering horen over de invulling van de 2% bbp-belofte. Verder vragen twee leden waarom Nederland wel tanks koopt voor Oekraïne, maar zelf geen tanks heeft. De staatssecretaris geeft toe hier wel mee bezig te zijn, maar alles hangt af van de toename van het budget. De top in Vilnius is dan nog slechts twee weken verwijderd.

Informatiegestuurd Optreden (IGO)

Een van de kenmerken van de toekomstige defensieorganisatie is de informatiegestuurde werkwijze. Naar aanleiding van experimenten binnen CLAS met het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC) tijdens de coronacrisis zijn eind 2022 verschillende rapporten gepubliceerd. In januari stuurde Defensie het door de Commissie Brouwer opgestelde rapport ‘Grondslag gezocht’, voorzien van een beleidsreactie, naar de Tweede Kamer. Voor D&K vormde dit aanleiding om Kamerfracties ter voorbereiding op het debat op 26 januari te wijzen op de geconstateerde ‘klem’ van Defensie tussen de beperkingen van de AVG en de noodzaak om eenheden voor te bereiden op inzet. Uit onze notitie: ‘Hoe kan de politiek, inclusief de volksvertegenwoordiging, met de huidige AVG beperkingen, commandanten en personeel nog kansrijk inzetten? Commandanten dienen vooraf op de hoogte te zijn van de operationele omgeving waarin zij mogelijk ingezet gaan worden en de te verwachten ontwikkelingen in een potentieel inzetgebied, en niet pas bij inzet’.

Hoewel aan de Kamer toegezegd voor het eerste halfjaar, zag begin juli de Beleidsvisie IGO het licht. Daarin wordt benadrukt dat Defensie zich niet buiten de kaders van de vigerende wet- en regelgeving zal begeven en verschillende maatregelen neemt om de AVG-problematiek te verzachten. Voor structurele oplossingen stelt men echter veel meer tijd nodig te hebben. De krijgsmacht zal dus ‘informatiegestuurd’ moeten gaan werken – in de beleidsvisie aangekondigd als een ingrijpende aanpassing, waar een cultuurwijziging voor nodig is – terwijl de mogelijkheden om de informatieomgeving meer en beter te benutten door de uAVG drastisch worden ingeperkt. In een redactioneel artikel in Carré, nr. 4-2023, ‘De AVG: slaan we door, of slaan we ons er doorheen?’, werd die situatie uitgebreid beschreven. Overigens geeft de Beleidsvisie IGO weliswaar geen praktische richtlijnen voor operationele commandanten, maar is zij via de zes geformuleerde actielijnen wel sturend voor de organisatie-inrichting en capaciteitsopbouw van de toekomst, met o.a. een aanpassing van het commandovoering proces. D&K zal de realisatie hiervan nauwgezet volgen.

Nederland een betrouwbare partner?

Het NAVO Defensie Planningsproces (NDPP) is het belangrijkste instrument om de benodigde capaciteiten te identificeren en de ontwikkeling en uitvoering ervan onder bondgenoten te verdelen. De Nederlandse regering beseft dit heel goed, want het staat zo letterlijk in de nieuwe Veiligheidsstrategie voor het Koninkrijk der Nederlanden[2] van april dit jaar. Ook staat er weer de vertrouwde uitspraak dat de NAVO de hoeksteen van onze collectieve verdediging is. Prachtig, maar als het aan Nederland ligt is die steen niet zo groot als de NAVO graag ziet. In de eerste stap van dit proces werd in februari de Political Guidance besproken. Nederland zette hierbij in op het anders meetellen van de bilaterale capaciteiten die wij samen met Duitsland aanleveren. De minister beargumenteert dit door te wijzen op ‘de noodzaak voor innovatie in de defensieplanning door inpassing van geïntegreerde strijdkrachten in Europa in de systematiek van het NDPP’.3 Wij zijn benieuwd of de NAVO hierin meegaat en wat dit concreet oplevert.

In de aanloop naar de NAVO-Top in Vilnius van 11 en 12 juli bezocht D&K verschillende Tweede Kamer defensiewoordvoerders met de boodschap dat 2% bbp in de komende jaren de ondergrens moet zijn om de krijgsmacht te herstellen en te vernieuwen. De steun in de Tweede Kamer voor die 2% is te bespeuren tijdens de debatten over personeel en materieel in juni. Bovendien geeft meer budget de mogelijkheid om aan te haken bij een Duits voornemen om nieuwe tanks, de Leopard 2-A8, aan te schaffen. De voorkeur gaat ernaar uit om dat te doen samen met andere Europese landen om zo de interoperabiliteit te vergroten en de stuksprijs te reduceren. Voor Nederland de kans om de door de NAVO gevraagde landbrigades meer geschikt te maken voor het gevecht van verbonden wapens. Deze oproep zal door het nieuwe NATO Force Model alleen maar toenemen.

Zr. Ms. De Ruyter (foto: Defensie)

Multi-Domein Optreden (MDO) of Multi Domain Operations (MDO)

Je komt de afkorting MDO de afgelopen jaren overal tegen. Ook de laatste Nederlandse DV en DN gebruikten die term veelvuldig. Regelmatig heb je het idee dat de schrijvers weten wat het is, en een overeenkomstig begrip hebben van het niveau waarop dit plaats vindt en hoe de afstemming tussen de domeinen geschiedt. D&K trok die grote broek niet aan en liet zich eerst informeren hoe er in Nederland in de verschillende domeinen wordt opgetreden; een soort Uni-Domein-Benadering.

Om de kennis van de verschillende domeinen in de werkgroep te vergroten werd direct in januari gestart met een presentatie over het maritieme optreden. Aan boord van Zr. Ms. De Ruyter presenteerden D&K-leden kltz Roy de Ruiter en kltz Welmer Veenstra (commandant van De Ruyter) de kenmerken van de zee en de verschillende opties van inzet, zowel qua gebied als organisatie.

Op 24 maart volgde een uitleg bij het Land Warfare Centre (LWC) door lkol Hans van der Linden met welke middelen op land het gevecht van verbonden wapens zou moeten worden gevoerd.

Dan moet je ze natuurlijk wel hebben. In het gebouw van de Tactical Indoor Simulator kregen we een beeld, waar naast Nederland ook Estland, Noorwegen en Duitsland trainen in de CV90 en Leopard 2 simulatoren. Naast schiettraining vooral tactische training op compagnies- en teamniveau.

Tijdens het NOV-CLAS symposium ‘Landoptreden: Kerntaak Warfighting’ bleek dat velen met MDO meer multidomein optreden bedoelen en niet zo zeer Multi Domain Operations. Door de presentatoren werd multidomeinkennis erg belangrijk gevonden en men zag dat als een opmaat naar toekomstig Nederlands multidomein optreden. Tijdens het symposium werd ook duidelijk dat wanneer MDO gebruikt wordt in de zin van Multi Domain Operations, dat dan gedacht moet worden aan het planningsniveau Joint Force Command met een georkestreerde uitvoering door de diverse components (ACC, MCC, LCC, Cyber Command en Space Command). Niveaus waar Nederland voornamelijk alleen aan bijdraagt en geen commandovoerende rol heeft.

TACTIS, indoor pantservoertuig simulatietraining (foto: Defensie)

Begrotingsbehandeling Defensie 2024 en de verkiezingen

Door de val van het kabinet werd de begroting van 2024 vooral een voortzetting van het beleid ter uitvoering van de DN2022. Naast een notitie met aandachtspunten voor de voorzitter heeft D&K dit jaar geen input voor schriftelijke Kamervragen aangeleverd. In Carré nr. 7 heeft D&K een defensieparagrafenmatrix gepubliceerd om de inzet van de partijen met betrekking tot het defensie(beleid) snel te kunnen vergelijken. Het is goed om te zien dat een meerderheid van de partijen 2% van het bbp als minimumbudget voor Defensie noodzakelijk vindt.

Defensiewet

Dit initiatief wetsvoorstel van SGP, VVD en CDA uit 2022 wil het defensiebudget per begrotingsjaar vastleggen op ten minste twee procent van het bbp. Om een herhaling van de desastreuze uitholling van de krijgsmacht van de afgelopen dertig jaar te voorkomen beogen de initiatiefnemers een verzekerde continuïteit voor een defensiebeleid waarbij het defensiebudget, middelen en werkwijze toereikend zijn om te voldoen aan de grondwettelijke taken.

Van 1 oktober tot 1 november 2022 vond de internetconsultatie plaats voor dit initiatiefvoorstel en daarna werd de behandeling alsmaar doorgeschoven. Dat had wellicht te maken met het feit dat men onvoldoende steun vermoedde in de oude Tweede Kamer. In diverse partijprogramma’s is in aanloop op de verkiezingen gepleit voor wettelijke vastlegging. Bij het schrijven van dit overzicht is nog geen zicht op de samenstelling van de nieuwe Tweede Kamer. Hopelijk komt er voldoende steun voor dit wetsvoorstel.

Werkbezoeken aan kazernes en bases

  • In juni bezocht Voorzitter D&K het Defensie Helikopter Commando (DHC). Besproken werden thema’s als uitstroom vliegers, frustrerende dominantie van veiligheidsdenken en navenante regelgeving waardoor realistisch oefenen niet of zeer moeilijk is te organiseren en de materiele situatie die er gunstig uitziet.
  • Eind oktober volgden Voorzitter en Secretaris D&K een goede uitleg van het toekomstig optreden van 11BVE (Luchtmobiel). Wellicht spreken we in de toekomst over 11 RSTA: Reconnaissance, Surveillance, Target AquisitionEskadron. Het eskadron gaat goed gevuld met meer dan voldoende opdrachten deze toekomst in. Naast optreden met nieuwe sensoren en eigen strike capaciteiten in de nabije toekomst is het streven om de eenheid gevuld te houden. Het behouden van personeel blijft de grootste uitdaging. Aanpassing van de balans tussen werk en privé in de levensfase van gezinnen met jonge kinderen zou daar aan kunnen bijdragen. Als ander voorbeeld werd gewezen op het behoud van de onderofficier die bij defensie is gaan werken vanwege de uitdaging, het omgaan met mensen en het leiden van eenheden onder de moeilijkste omstandigheden. Niet iedere onderofficier heeft er primair voor gekozen om instructeur te worden, terwijl ze daar wel steeds vaker voor worden ingezet. Deze onderofficieren kunnen hetzelfde werk doen voor Triangular Group Academy, maar dan verdienen ze veel meer geld en is defensie ze kwijt. Ook de industrie werft actief door specialistisch personeel met een goed aanbod en secundaire arbeidsvoorwaarden bij Defensie weg te trekken.

Publicaties, interviews, presentaties, overige gesprekken

  • In Carré nr. 3 vroeg Secretaris D&K zich af hoever Nederland is met GPT-warfare. Is dat voorzien binnen IGO en staat de AVG het toe, gelet op de noodzaak hiervoor databases aan te houden?
  • De aanloop naar het NOV-CLAS symposium ‘Landoptreden: kerntaak warfighting’ op 12 mei werd door D&K ondersteund met themavragen.

Samenstelling van de werkgroep D&K

In 2023 bestond de kern van de werkgroep uit actief dienende officieren, post-actieve officieren en enkele geëngageerde niet-militairen. Alle krijgsmachtsdelen zijn vertegenwoordigd. De militaire rangen lopen uiteen van kap tot vadm,

twee met een marechausseebinding, elf met een landmacht relatie, drie met een marine- en drie met een luchtmachtachtergrond. De kennisgebieden spreiden zich onder andere uit over geopolitiek, strategie en operatiën in de verschillende domeinen, defensieplanning, NATO, EU, militaire IT/digitalisering/cyber/C2-ondersteuning, internationale interoperabiliteit, personele zaken inclusief HR-transitie, financiën.

Affiche NOV-CLAS symposium (foto: NOV)

Naar 2024

De NAVO is in 2023 een nieuwe cyclus van het NDPP gestart. Onder meer door de ontwikkelde plannen voor de verdediging aan de oostflank van het NAVO-gebied is de verwachting dat de gevraagde bijdragen aan de bondgenoten zal toenemen. D&K kijkt er naar uit dat Nederland in 2024 met een budget van bijna 2% bbp flinke stappen blijft maken om invulling te geven aan onze bijdrage aan het bondgenootschap. In lijn met de kerneigenschappen van de DV2035 willen wij natuurlijk dat Nederland en haar krijgsmacht zo snel mogelijk als betrouwbare partner worden beschouwd.

Eindnoten:

  1. De periode 15 november 2022 tot 15 november 2023.
  2. Veiligheidsstrategie voor het Koninkrijk der Nederlanden 2023-2029, Ministerie van Justitie en Veiligheid, Den Haag, 3 april 2023.