DEFENSIEBELEID EN KRIJGSMACHT
Oekraïne-oorlog versnelt opleving Defensie
Terugblik op het GOV-beroepsverenigingsjaar 20221
LKOL B.D. F.A. EBBELAAR, SECRETARIS VAN DE WERKGROEP DEFENSIEBELEID EN KRIJGSMACHT
Vrij kort na het verschijnen van het langverwachte regeer-/coalitieakkoord eind 2021 reageert de voorzitter van de werkgroep Defensiebeleid en Krijgsmacht (D&K), genm b.d. De Jonge op de NOV-website op de aangekondigde budgetverhoging. Hoewel hij nog onduidelijkheden onderkent kijkt hij eind 2021 met belangstelling uit naar de praktische vertaling van dit akkoord in de Defensienota die voorjaar 2022 zal verschijnen. ’… Geeft dit akkoord Defensie en het krijgsmachtpersoneel een lang verwacht en broodnodig perspectief?’ En, gaat hij verder, ’… het is aan Defensie en aan de centrales/bonden om niet lichtzinnig, noch bureaucratisch met deze geboden kansen om te gaan, maar onmiddellijk en met alle energie grote stappen te zetten en het beschikbare geld zinvol te besteden.’
Het waren voorzichtige verwachtingen voor een herstel van onze verzwakte krijgsmacht. Slechts twee maanden later, eind februari, na de Russische inval in Oekraïne buitelden de Kamerfracties over elkaar heen om meer te investeren in Defensie. Een oppositiepartij die twee weken eerder in een tegenbegroting nog pleitte voor twee miljard euro aan bezuinigingen op Defensie riep op tot een ‘snoeihard antwoord aan Poetin’. Wat moet je als militair met dit soort steun? Waarom moet je in Nederland wachten op een crisis om de krijgsmacht te versterken? Wat heeft 2022 gebracht om deze voornemens in het regeerakkoord en de angst voor Rusland in daden om te zetten? Een terugblik op het voorbije GOV-beroepsverenigingsjaar.
De Gezamenlijke Officieren Verenigingen & Middelbaar en Hoger Burgerpersoneel bij Defensie (GOV|MHB) is een federatieve belangenvereniging én een beroepsvereniging. De GOV|MHB heeft twee hoofddoelstellingen: 1. Het behartigen van de collectieve en individuele belangen van de leden en 2. Het bijdragen tot het in stand houden van een voor haar taak berekende defensieorganisatie. De eerste doelstelling valt onder het element 'Belangenvereniging', de tweede doelstelling valt onder het element 'Beroepsvereniging'. De werkgroep Defensiebeleid en Krijgsmacht (D&K) richt zich op de tweede doelstelling door het geven van een professionele mening over de krijgsmachtorganisatie, haar werkwijze, en het meedenken over vrede en veiligheid. D&K fungeert als een denktank voor de voorzitters en de besturen van de KVMO, NOV, KVNRO en zo ook voor de GOV|MHB. Daarnaast wil D&K een vraagbaak zijn voor niet-militairen bij uitspraken van politici en denktanks die zich bezighouden met internationale veiligheid. Het gaat dan om de militaire consequenties.
Het personeel blijft het belangrijkste kapitaal van de krijgsmacht
Richtlijnen van de voorzitters
In januari/februari gaven de voorzitters van de NOV en KVMO richtlijnen voor de inspanningen van de werkgroep in 2022:
- Defensienota 2022 (DN2022); vooraf zo nodig keuzes beïnvloeden dan wel naderhand keuzes beoordelen;
- NATO Defence Planning Capability Review 2021/2022: beoordelen en becommentariëren. Ga door met de boodschap dat Nederland de door de NAVO gevraagde bijdrages moet waarmaken;
- EU Strategic Compass beoordelen en becommentariëren. Blijf aandacht vragen voor meer Europese samenwerking;
- Blijf de ontwikkelingen rondom GrIT volgen. Defensie Duurzaam Digitaal; de ambtelijke voortgang en de besteding van de 32 miljard euro verder volgen en daarover contact houden met Defensie en Tweede Kamer.
- Ondersteun de bewustwording van de noodzaak van Informatiegestuurd Optreden en Informatie Manoeuvre. Volg hoe de omgang met de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) bij het verzamelen en omgaan met informatie zich ontwikkelt.
- Veiligheid (sociale, fysieke) binnen Defensie: beoordeel de balans tussen de wens om alle risico’s uit te sluiten versus de noodzaak voor een geweldsinstrument om te kunnen opleiden en trainen onder (bijna) oorlogsomstandigheden. De balans lijkt doorgeslagen naar ‘uitsluiten’ van risico’s, zo melden leden van de verenigingen.
- Monitoren en beoordelen Jaarverslag 2021, Voorjaarsnota 2022, de begrotingsbehandeling 2023 en de voortgang van de Defensievisie 2035 (DV2035).
Algemene richtlijn van de voorzitters: toonzetting van uitgaande stukken (artikelen, opinievormende columns, adviezen aan het ambtelijk niveau en fracties van de Tweede en Eerste Kamer): kritisch en ondubbelzinnig waar nodig, maar wel met een positieve noot in ‘hoe dan wel, hoe dan anders’. Meedenkend, opbouwend.
Defensievisie en het coalitie-/regeerakkoord
De eerste drie maanden van het afgelopen verenigingsjaar heeft D&K zich indringend beziggehouden met het aangekondigde ‘keuzes maken’. Het woord ‘keuzes’ komt zestien keer voor in de DV2035. Het gaat in deze visie om grote bedragen en daarom wordt er verschillende keren opgemerkt dat ‘niet alles kan en niet alles tegelijk kan’. D&K begrijpt dat niet alles tegelijk kan, maar wat betekent ‘niet alles kan’ in combinatie met ‘keuzes maken’? Gaat Nederland zijn eigen (allein)gang of blijft het voldoen aan de internationale afspraken? Gaan we inhoud geven aan een van de drie vastgelegde richtinggevende eigenschappen, ‘Een betrouwbare partner en beschermer’, vroegen wij ons af.
De CDS had al in 2021 aangegeven absolute prioriteit te zullen geven aan verdere digitalisering en modernisering van de krijgsmacht (de transformatie) en daartoe ‘ombuigingen’ door te voeren indien er onvoldoende budget voor is. Het regeerakkoord speelde gelukkig in op de onderkende noodzaak van herstel en versterking en gaf daarmee meer invulling aan onze internationale toezeggingen. De vereiste 4,3 miljard euro structureel extra in de komende jaren werd echter niet volledig beschikbaar gesteld, dus konden die ‘ombuigingen’ er mogelijk toch komen. Maar wat zijn ombuigingen? Is dat de genoemde spreiding in de tijd of zouden ‘we’ gaan ‘moderniseren’ door onder meer het ‘uitzetten’ van bestaande capaciteiten, de aangekondigde ‘keuzes’? Ombuigingen waar Defensie in het verleden, na de bezuinigingen van 2011, volgens de Algemene Rekenkamer dure lessen voor heeft betaald toen de wegbezuinigde gevechtskracht weer dringend nodig werd2.
Een van de drie kerneigenschappen in de DV2035 is het zijn van betrouwbare partner. Voor D&K is dit meer een overkoepelend criterium. Kort gezegd: zeggen wat je doet en doen wat je zegt. En dat ten opzichte van onze bondgenoten in de NAVO en EU. Immers, wij brengen in onderling overleg allen ons deel in bij de gezamenlijke (veiligheids-)verzekeringspolis. Als Nederland niet de capaciteiten levert die het heeft beloofd, dan ondermijnt dat het verdedigingsplan van de NAVO en in de toekomst de missiegereedheid van de EU. Andere bondgenoten moeten die gaten in de verdediging dan opvullen. Betrouwbaarheid is daarom de meest bepalende factor op het gebied van Europese (veiligheids)integratie. Dat geldt temeer bij het meermaals genoemde thema ‘specialisatie’ ofwel, welke capabilities (van ons totaal gezamenlijk vermogen) vertrouw ik mijn partner toe zodat ik mij kan richten op andere capabilities. Weet ik zeker dat mijn partner samen met mij optrekt of zie ik halverwege een missie plots een terugtrekkende beweging?
Begin 2022 werd in Kamerbrieven de term specialisatie steeds meer vervangen door ‘versterken van specialismen’. Iets waar je goed in bent nog meer en beter doen. Mogelijk dat deze verandering is gekomen door terughoudende reacties van bondgenoten bij de term specialisatie. Meestal gaat Nederland dan iets anders niet meer doen. Met het slechte track record van Nederland in de afgelopen vijftien jaar met onvoldoende budget, onvoldoende bijdragen, onvoldoende invullen van de toezegging aan de NAVO zijn de bondgenoten begin 2022 uiterst kritisch als je begint over specialiseren. Eerst maar je beloftes invullen.
Overleg met de Vaste Commissie voor Defensie
Oekraïne-oorlog en de DN2022
Na het onvoorstelbaar brute optreden van Rusland in Oekraïne wordt ‘meer autonomie en minder afhankelijkheid van Europa’ in 2022 een populaire uitspraak. En terecht, D&K is het daar mee eens, maar niet ten koste van de NAVO. Versterken van de EU moet op een zodanige manier dat ook de NAVO profiteert. Bij enkele Tweede Kamerfracties hebben wij er wel op gewezen dat meer autonomie voor de EU extra budget vraagt. De DN2022 werd in maart voorafgegaan door een in algemene termen geschreven ‘hoofdlijnenbrief’ Defensiebeleid. Om Kamerleden bij het debat hierover op 17 maart te ondersteunen hadden wij vooraf contact met o.a. de Christen Unie en zonden wij aan fracties in de Kamer inhoudelijke vragen over de beschreven richting. De realiteit op dat moment is dat Nederland al jaren niet voldoet aan door de NAVO aangegeven capability targets. Bijvoorbeeld: de opbouw van een volledig gevechtsklare zware en een medium infanteriebrigade met alle gevechtssteun en logistiek die daar bij hoort, de aanschaf van meer middelen voor inlichtingenvergaring en verkenning, meer jachtvliegtuigen, meer vuurkracht voor de marine.
De Oekraïne-oorlog vormt een kantelpunt in deze zuinige aanpak en mist zijn uitwerking niet in de voltooiing van de DN2022. Daarin wordt in mei 2022 aangekondigd dat ook Nederland wil toegroeien naar de 2% van het bruto binnenlands product (bbp) als defensiebudget. Vier van de vijf ‘prioritised capability areas for investment in the short term’ uit de NATO Defence Planning Capability Review 2019/2020 worden veel beter ingevuld. Er gaat flink geïnvesteerd worden in extra F-35’s, Reapers, luchtverdedigingsraketten, maritime ballistic missile defence (BMD), ‘enablers for special operations forces’ (SOF) en in cyber en information warfare. Defensiebreed zal ook de logistiek een boost krijgen en worden de voorraden op een beter peil gebracht. Alleen zijn de investeringsvoornemens in de slagkracht van CLAS onder de maat. Met het voortzetten van de huidige bewapening en omvang van de gevechtseenheden blijven de nu nog als brigade genoemde eenheden in de ogen van D&K voornamelijk geschikt voor de tweede en derde hoofdtaak. Optreden in het hoogste geweldsniveau in het gevecht van verbonden wapens is niet goed mogelijk en daarin zijn de brigades al geruime tijd beperkt getraind. Dat wordt opnieuw bevestigd in de NATO Defence Planning Capability Review 2021/2022 voor Nederland die op het moment van schrijven eindelijk ook met de Tweede Kamer is gedeeld. Te laat naar de zin van verschillende Kamerleden na de eerder gehouden debatten over de Defensienota waarbij de minister wel over die kennis beschikte. Elders in dit nummer van Carré geeft voorzitter D&K een eerste reactie.
In aanloop naar het commissiedebat over de DN2022 op 14 september besteedt D&K een aantal sessies om voor de voorzitters onze mening op te stellen. Met instemming van de voorzitters is de beschouwing gedeeld met diverse fracties ter voorbereiding op het debat. In Carré nr. 7 heeft u onze opluchting en vraagtekens kunnen lezen.
Overleg met de Vaste Commissie voor Defensie
Jaarverslag Defensie 2021, Voorjaarsnota, Begrotingsbehandeling
Het gevraagde monitoren en beoordelen van het Jaarverslag 2021, de Voorjaarsnota 2022, de begrotingsbehandeling 2023 en de voortgang van de DV2035 heeft de werkgroep dit jaar niet los gezien van de DN2022 en in de beschouwing het contact met Kamerleden geïntegreerd.
Defensiewet
Dit initiatiefwetsvoorstel van SGP, VVD en CDA wil het defensiebudget per begrotingsjaar vastleggen op ten minste twee procent van het bbp. Daarmee beogen de initiatiefnemers verzekerde continuïteit voor een defensiebeleid waarbij het defensiebudget, middelen en werkwijze toereikend zijn om te voldoen aan de taken van de krijgsmacht. Van 1 oktober tot 1 november 2022 vond de internetconsultatie plaats voor dit initiatiefvoorstel. D&K heeft ten behoeve van de voorzitters een ondersteunende reactie opgesteld. Voorzitter Van Woensel heeft de uiteindelijke GOV-tekst aangeboden aan de Tweede Kamer. Op 19 oktober is de tekst als NOV-reactie op de overheidsconsultatiewebsite geplaatst. De reactie kunt u ook nog nalezen in Carré nr. 7. Het wetsvoorstel en de onderliggende stukken zijn op de consultatiewebsite te lezen of te downloaden.
Werkbezoeken aan kazernes en bases
- In augustus bezocht voorzitter D&K een bataljon in het zuiden van het land. Positief was om te horen over de goede en voldoende bemensing. Door het boeien, binden en behouden veel meer decentraal uit te voeren èn door opleidingen veel meer binnen de eigen eenheid te plaatsen is het (opleidings)verloop enorm terug gedrongen en zijn de aantallen officieren, onderofficieren en manschappen spectaculair gestegen. Het personeel komt met enthousiasme naar de kazerne. De verbeterde arbeidsvoorwaarden hebben daar volgens de BC zeker aan bijgedragen. Ten aanzien van de gereedheid is het wachten op betere voorraden en moet het oefenen in het gevecht van verbonden wapens vaker worden uitgevoerd. In een gesprek met andere eenheden in het zuiden werd dit beeld later bevestigd. Resulaten en dit soort observaties wordt waar nuttig gedeeld met commandanten maar ook met de onderhandelaar van de GOV/MHB.
- In november werd gesproken met personeel van de (NLD) 4e tankcompagnie van 414 PzBtl. Aan bod kwamen zeer uiteenlopend de vulling met personeel, opleidings- en trainingsmogelijkheden, loopbaanperspectief, leefklimaat etc. Naast een positieve beleving van het werkklimaat werden teleurstellingen genoteerd over de materiële beschikbaarheid, de grenzen van het daadwerkelijk integreren en de te beperkte mogelijkheden voor deze ‘kleine’ tankerssamenleving om door te groeien. Relevante zaken hieruit werden later besproken met C-LAS.
Publicaties, interviews, presentaties, overige gesprekken
- In het decembernummer van Carré in 2021 gaat voorzitter D&K, genm b.d. Harm de Jonge in op de inzetbaarheidsproblematiek van de krijgsmacht, die in grote mate veroorzaakt wordt door het kwalitatieve en kwantitatieve gebrek aan personeel. Het bestaansrecht van het Ministerie van Defensie staat onder druk omdat de krijgsmacht niet aan haar grondwettelijke taken kan voldoen. De operationele output van de krijgsmachtdelen is ver onder het gewenste niveau. De oplossing voor deze problematiek ligt in de invoering van een modern organisatie-, personeels- en beloningsmodel. Het is noodzakelijk om te transformeren naar een moderne werkgever, waarbij met name het jonge en operationele militaire personeel eerlijk beloond wordt voor haar taken, verantwoordelijkheden en gebrachte offers. Alleen zo ontstaat weer een inzetbare krijgsmacht.
- In het laatste nummer van Carré in 2021 geven ook D&K-leden bgen b.d. Bert Booman en kol b.d. John van Veenhuizen hun mening over ‘Defensie Duurzaam Digitaal’3 met de uitkomsten van een extern uitgevoerd onderzoek naar exploitatie, personeel en investeringen op IT-gebied. Hoewel de schrijvers het er volledig mee eens zijn dat Defensie verdergaand moet digitaliseren zetten zij hun vraagtekens bij de voorgenomen verbeterplannen. Eerdere plannen hebben te weinig opgeleverd. Ze missen concrete doelstellingen voor de aangekondigde IT-uitgaven, ze zijn niet overtuigd van de effectiviteit van het Joint Informatie Voorzienings Commando (JIVC). Worden de voorgenomen 32 miljard euro tot 2035 verantwoord uitgegeven om de gewenste operationele output te garanderen?
- Vrij kort na het verschijnen van het langverwachte regeer-/coalitieakkoord reageerde voorzitter D&K op de website op de aangekondigde budgetverhoging, de intentie tot een nieuw personeelsplan en de versterking van de internationale inbedding. Hoewel hij nog onduidelijkheden constateert, kijkt hij met belangstelling uit naar de praktische vertaling van dit akkoord in de DN2022 die in het vroege voorjaar zal verschijnen. Geeft dit akkoord Defensie en het krijgsmachtpersoneel een lang verwacht en broodnodig perspectief? Het is aan Defensie en aan de centrales/bonden om niet lichtzinnig, noch bureaucratisch met deze geboden kansen om te gaan, maar onmiddellijk en met alle energie grote stappen te zetten en het beschikbare geld zinvol te besteden. Dank en respect gaan uit naar de fracties en onderhandelaars van VVD, CDA, D66 en CU die getoond hebben te beseffen dat veiligheid voor Nederland en de Nederlandse belangen zwaar onder druk staat en niet een-twee-drie hersteld is. Laat dit daadwerkelijk de kentering zijn in de Nederlandse politieke wereld, het besef dat er te beschermen valt wat ons dierbaar is.
- Op 8 april verzorgde de penvoerder van het EU Strategisch Kompas, Jean-Pierre van Aubel, een interessante presentatie. Met dit document geeft de EU duidelijk meer richting aan haar buitenland- en veiligheidsbeleid. De urgentie werd in de derde concepttekst met confronterende uitspraken richting Rusland hard onderstreept door de Oekraïne-oorlog. D&K is van mening dat in de praktijk artikel 5 van de NAVO de verzekering blijft vormen voor onze collectieve verdediging. Echter, versterken van de EU is versterken van de NAVO. Voorbeelden: Met geld van de EU werken aan verbeterde militaire mobiliteit zal vooral de NAVO profijt opleveren. Hetzelfde geldt voor capaciteitsontwikkeling met EU-budgetten.
- In juni organiseerde D&K voor de NOV een mini-symposium ‘De Russische strategische cultuur en het so what voor het Westen’. Sprekers waren de eigen leden majoor Marnix Provoost, cdre prof. dr. Frans Osinga en dr. Tim Sweijs van HCSS.
- Prof. dr. Peter Bos informeerde D&K op 14 oktober over zijn ideeën over nationale militaire inzet. De hoofdtaken zoals die sinds 2000 gehanteerd worden smeren die nationale inzet uit over de eerste hoofdtaak (nationale operaties) en de derde hoofdtaak (nationale taken). Daarbij wordt de derde hoofdtaak vaak onterecht als van een lagere orde dan de eerste en tweede beschouwd. Als je kijkt naar de beschrijving in artikel 97 van de Grondwet, waar verdediging en bescherming van belangen wordt genoemd, sluiten de drie hoofdtaken niet een op een aan. De huidige bedreigingen van vitale belangen houden zich niet aan de scheiding tussen de hoofdtaken. Zouden scenario’s ontwikkeld worden over een ontwrichting van Nederland, dan zal blijken dat die scheiding in uitvoering en aansturing wellicht niet goed werkt.
- In maart verscheen het EU-Strategic Compass en medio dit jaar het NATO 2022 Strategic Concept. Eind oktober vulden wij onze eerdere indrukken aan met een beschouwing en verdieping door D&K-lid vadm Ben Bekkering. Hij ging in op de organisatie-opzet achter de defensieplanning bij NAVO en EU en de daaruit zichtbare verschillen. Bij de NAVO geeft het nieuwe Strategische Concept richting aan een strategisch proces, dat binnen de NAVO-commandostructuur leidt tot een gecascadeerde opbouw van documenten. Daarin staan operationele plannen en capability development centraal. Het oogmerk is een adequate afschrikking en effectief optreden tijdens een ‘war of necessity’ tegen een peer competitor. Bij de EU geeft het Strategisch Kompas richting aan de ambitie van de EU om ook op veiligheid- en defensiegebied een strategische actor te worden. De beschreven context komt sterk overeen met het Strategisch Concept van de NAVO, maar de aard van de EU (all instruments of power, vooral gericht op ‘wars of choice’ in de periferie van Europa) maakt het document en de afgeleide capaciteitsplanning enerzijds breder gericht, maar anderzijds minder dwingend.
Samenstelling van de werkgroep D&K
In 2022 bestond de kern van de werkgroep uit actief dienende officieren, post-actieve officieren, (oud-)reserveofficieren en niet-militairen. Alle krijgsmachtsdelen zijn vertegenwoordigd. De militaire rangen lopen uiteen van vadm tot ritm/kap.
Naar 2023
De werkgroep sluit 2022 af met de wens dat u allen een goed jaar tegemoet gaat. Een jaar waarin wij onze focus op een andere wijze zullen richten. Niet langer vanuit een strijd tegen uitholling en bezuinigingen, maar gericht op opbouw en vernieuwing. Gaan alle goede plannen werken? En waar moet er nog een schep boven op om versneld te groeien naar een gevulde en geoefende, voor haar taken berekende krijgsmacht. Met Nederland als betrouwbare bondgenoot die gaat leveren wat de NAVO ons vraagt
Eindnoten
- De periode 15 november 2021 tot 15 november 2022.
- Algemene Rekenkamer, rapport Uit het Vizier, 2021, Ondertitel: Wat gebeurde er met de voorgenomen doelstellingen van 2011 tot bezuinigingen op defensiebegroting? en Inzicht in publiek geld 2 (2019).
- Kamerbrief Defensie Duurzaam Digitaal, 27-05-2021, met de uitkomsten van een onderzoek naar exploitatie, personeel en investeringen.