AUKUS, mondiale ambitie van het Verenigd Koninkrijk of ‘imperial overstretch’?

Observaties

1. De geopolitieke dreiging vanuit China is aan het toenemen: de claim op het Chinese grond- en zeegebied én het vergroten van invloed zijn zichtbaar in de ontwikkelingen in Hong Kong en de zogenaamde nine-dash line, de Maritime Silk Road en het Belt and Road Initiative. Tegelijkertijd is de grootste groeimarkt met mogelijkheden voor economische ontwikkeling in hetzelfde gebied te vinden. Voor Europa is toegang tot deze markt minstens zo belangrijk als een level playing field op economisch gebied en het voorkomen van een ongecontroleerde Chinese expansie. Een gebalanceerde en weldoordachte strategie is vereist om op economisch gebied te profiteren, zonder aan de eigen principes te hoeven inboeten.

2. Na de onder president Obama (of liever gezegd vicepresident Biden) in 2011 ingezette Pivot to the East zou de toegenomen Amerikaanse aandacht voor de Indo-Pacific, en daarmee minder aandacht voor Europa, geen verrassing mogen zijn voor de Europese politieke leiders en benadrukt wederom het feit dat Europa op defensiegebied een grotere mate van zelfstandigheid moet ontwikkelen. Nu het Verenigd Koninkrijk (VK) mee lijkt te gaan in deze oostelijke oriëntatie, moet dit wel een nieuwe Europese veiligheidsimpuls gaan opleveren.

3. De stap van de VS en Australië is begrijpelijk en niet geheel onverwacht, de aansluiting van het VK is wel bijzonder. Ideologisch heeft het VK altijd moeite gehad om zich aan de EU te verbinden. Pas in 1973 trad het VK tot de EU toe, maar het heeft nooit deel uitgemaakt van de Europese muntunie en het is ook buiten de Schengen-afspraken gebleven. Binnen de EU-vergaderfora heeft Nederland steeds steun van en veelal dezelfde positie als het VK gezocht om zo de Duits-Franse as van voldoende tegenwicht te voorzien. Eind 2020 verliet het VK de EU en verloor Nederland een belangrijk ankerpunt. Met de Britse oriëntatie op de Indo-Pacific regio verwijdert zij haar blik nóg verder weg van Europa. Voor de Nederlandse opstelling binnen de EU-fora, waaronder die van het gezamenlijk buitenland- en veiligheidsbeleid, is een heroriëntatie ook vereist. Een strategische discussie hierover heb ik nog niet gehoord.

4. Na de Brexit wil het VK eigenlijk nog zo weinig mogelijk met de EU te maken hebben en zoekt het een nieuwe positie op economisch gebied. Zij denkt die te vinden in een ‘Singapore aan de Theems’ en kijkt vooral naar de Indische Oceaan, India en het voormalige Britse koloniale imperium in de regio om daar handelsstromen te (her)ontwikkelen. Deze nieuwe imperial ambition is uiterst ambitieus en wellicht logistiek en financieel moeilijk vol te houden. Zakendoen gaat eenmaal het best en eenvoudigst met landen in de buurt. En vergeet niet: bij handelsstromen hoort dat deze beschermd moeten worden, juist zoals grote broer VS dat doet en als strategie heeft. Inzet van Britse militaire (maritieme) middelen kunnen we dus meer en meer in dit theater zien, en minder in de Europese omgeving.

Na de Brexit wil het VK eigenlijk nog zo weinig mogelijk met de EU te maken hebben

5. Voor de Europese nucleaire afschrikking heeft een oriëntatie van het VK op het oosten mogelijk ook gevolgen. De Britse nucleaire capaciteit is immers gevestigd in de vloot, de Trident nucleaire onderzeeboten, die in de Indo-Pacific een belangrijker rol gaan spelen. De blik op het oosten zal betekenen dat de Britse vliegdekschepen vaker in die regio te vinden zullen zijn. De Queen Elisabeth heeft daar onlangs al geopereerd tijdens haar oost-reis. Vanwege de kwetsbaarheid zal het VK andere oppervlakteschepen en fregatten meesturen, uiteraard begeleid door onderzeeboten. Dat heeft gevolgen voor de afschrikking in Europa. Wij zijn gewend geraakt aan en afhankelijk van de huidige praktijk van Defence by Deterrence, maar hoe geloofwaardig is die nog met een overstretched VK? In Europa beschikt verder alleen Frankrijk over kernwapens, maar het land heeft deze altijd als een national asset aangemerkt en nooit aan besluitvorming door de Noord-Atlantische Raad van de NAVO onderworpen.

6. China heeft zich inmiddels ontwikkeld tot het land met de grootste marine ter wereld en maakt op technologisch gebied grote stappen: ballistische raketten, onbemande vliegtuigen (UAV’s), stealth, hypersonics, kunstmatige intelligentie (AI) en ruimtevaart. Ook in Rusland en in de VS zien we deze technologische ontwikkelingen. Hoogwaardige technologie zal de interstatelijke competitie in de toekomst gaan bepalen. De Chinese ontwikkelingen zullen nog meer de aandacht van de VS en de AUKUS-partners naar zich toe trekken en ten koste gaan van de veiligheids-aandacht (en -garanties?) voor Europa. Maar de vergaande technologische ontwikkelingen bij China zullen tevens leiden tot wapens die wereldwijd effecten kunnen brengen, ook in Europa.

7. De huidige focus op de Indo-Pacific speelt Rusland in de kaart. De onlangs gehouden ‘democratische’ verkiezingen hebben de positie van president Poetin versterkt. De Europese sancties tegen Wit-Rusland drijven president Loekasjenko meer en meer in de armen van de Russische Federatie. Gezien de recente gezamenlijk militaire oefeningen van deze twee landen, valt niet uit te sluiten dat binnen afzienbare tijd Wit-Rusland min of meer zal worden opgeslokt door Rusland, waarbij de huidige Chinese expansionistische politiek als bliksemafleider kan dienen. Het Russische blok wordt zo sterker en daarmee ook de dreiging tegen Europa.

HMS Victorious, een van de vloot Trident nucleaire onderzeeboten (foto Wikimedia Commons)

Conclusies

De begrijpelijke Franse woede over het afzeggen door Australië van de onderzeeboot deal zal een verdere impuls gaan vormen voor meer Europese militaire autonomie, maar dan onder Franse leiding. Nu het VK afscheid lijkt te hebben genomen van de EU-verdediging kan Frankrijk makkelijker een leidende rol naar zich toetrekken. Binnen afzienbare tijd kunnen we verdergaande Franse plannen over Europese militaire ambities en samenwerking verwachten.

Nederland zal zich nu (opnieuw) moeten heroriënteren op de rol die zij wil spelen in NAVO- en Europees verband, waar het gaat om defensiesamenwerking. Een visie daaromtrent is meer dan nodig en zou door een nieuw kabinet (of, indien de formatie maar blijft treuzelen, het oude kabinet) met urgentie moeten worden ontwikkeld. Vaststaat dat de groei naar de beroemde 2% bbp voor defensie-uitgaven nu meer dan ooit nodig is en versneld zal moeten worden.

Om te kunnen afschrikken is het vereist om op technologisch vlak in Europees verband grote stappen te zetten. We kampen hier immers met vergrijzing, personele tekorten en weerstand tegen het gebruik van nucleaire middelen als afschrikking. De ontwikkeling van technologie om nieuwe dreigingen te weerstaan is meer dan ooit vereist.

Samenvatting

De geopolitieke ontwikkelingen vragen om een behoorlijke inzet van de Europese landen om hun eigen veiligheid in gezamenlijkheid te organiseren. In een tijd waarin snelle en grote technologische veranderingen zich aandoen kán Europa niet achterblijven om haar positie, welvaart en welzijn te behouden. Defensieorganisaties moeten zich gaan heroriënteren op toekomstig conflict: waar kan dat dat plaatsvinden en hoe zou dat eruit kunnen zien? Welke Future Operational Environment (FOE) kunnen we verwachten? De vervolgstap moet zijn om te bepalen welke future capabilities vereist zijn om in die FOE te worden ingezet. Een van de ontwikkelingen om hier een antwoord op te geven ligt in meer technologie en meer technologisch onderzoek en ontwikkeling om de defensieorganisaties van de toekomst inzetbaar en effectief te houden en zo bij te dragen aan Europese veiligheid. Frankrijk zal daar een leidende rol in willen gaan spelen. Een hechte relatie tot Frankrijk, om daardoor in een vroeg stadium al op de hoogte van hun plannen te zijn en zodoende daar mogelijkerwijs nog invloed op te kunnen uitoefenen, is daarbij van groot belang.