Lessen uit de Koude Oorlog #1

Adaptieve schillen om de organisatie in oorlogstijd groter te maken

Tijdens de gehele Koude Oorlog was slechts een beperkt deel van de landmacht paraat. Naast de parate eenheden bestond er – om met hedendaagse termen te spreken – een adaptieve schil. Dit was een systeem van Klein Verlof (KV-)eenheden en mobilisabele eenheden. Dit hield in dat bij oplopende spanningen binnen vierentwintig uur de KV-eenheden teruggeroepen konden worden. Dit deels om de schoolcompagnieën met niet volledig opgeleide militairen af te lossen, en om de parate eenheden grotendeels op oorlogssterkte te brengen. In de dagen en weken erna brachten de overige mobilisabele eenheden het legerkorps en de eenheden in de nationale sector op oorlogssterkte. Volgens de Defensienota uit 1984 had de landmacht een vredessterkte van 58.000 en een oorlogssterkte van 178.600 personen.

Het uitgangspunt om de organisatie te vullen was het zogenaamde onderdeels aanvullingssysteem (ONDAS). Dit betekende dat waar mogelijk complete compagnieën/eskadrons/batterijen instroomden in een eenheid, en ook weer doorstroomden naar mobilisabele eenheden. Waar nodig werd gebruik gemaakt van een individueel aanvullingssysteem (INDAS), zoals bij de meeste staven, maar ook bij meer specialistische eenheden binnen de logistiek. Het ONDAS-systeem werd toegepast bij onder andere de verkenningsbataljons, tankbataljons, pantserinfanteriebataljons, geniebataljons en artillerie-afdelingen. De bataljons en afdelingen bestonden uit drie eskadrons/compagnieën/batterijen, aangeduid met de letters A, B en C. Er waren altijd twee eskadrons/compagnieën/batterijen paraat en één eskadron/compagnie/batterij was met KV. Het materieel en beroepskader van de KV-eenheid werd vaak gebruikt voor het intern opleiden van de schoolcompagnieën met de volgende lichting dienstplichtigen, die iedere vier tot zes maanden opkwamen om de initiële opleiding te volgen voor ze paraat werden gesteld. De initiële opleiding duurde vier maanden voor de manschappen en zes maanden voor de kaderleden. De parate periode bedroeg tien maanden bij de eenheid, waarmee de actieve dienstplicht periode veertien maanden voor de manschappen en zestien maanden voor de kaderleden bedroeg. Inclusief maximaal zes maanden KV betekende dat een totale lengte van de ’eerste oefening’ van 22 maanden voor de dienstplichtig kaderleden en maximaal 20 maanden voor de manschappen.

RIM/ONDAS systeem, vrij naar lgen b.d. A.W.T. Gijsbers in ‘Blik op de smidse: opmerkingen over het Nederlandse legerhervormingssysteem’. Voor kaderleden begon de dienstplicht twee maanden voor de schoolcompagnie-periode van de manschappen.

Na een KV-periode van vier tot zes maanden schoof een eskadron/compagnie/batterij dienstplichtigen op papier door naar een mobilisabele zustereenheid. Dit was een zogenaamde RIM-eenheid (RIM stond voor Rechtstreeks Instromend Mobilisabel). Dit betrof zelfstandige compagnieën en bataljons binnen de zes parate gevechtsbrigades, eenheden van de volledig mobilisabele 5e Divisie, delen van de legerkorpstroepen en eenheden in de nationale sector. Het materieel voor deze eenheden stond keurig onderhouden klaar in mobilisatiecomplexen, of het was deels in gebruik op bijvoorbeeld opleidingscentra. Het personeel dat zou instromen in deze eenheid in het geval van oorlog bekleedde daar dezelfde functie als tijdens de parate tijd.

Na veertien tot zestien maanden binnen de RIM-eenheid schoven de oud-dienstplichtigen door naar mobilisabele eenheden van lagere gereedheid, zoals mobilisabele eenheden in de nationale sector. Uiteindelijk kwamen ze terecht in een bestand van vrij indeelbare militairen die onder meer naar de depots en aanvullingsbataljons konden om te worden opgeleid voor het aanvullen van gevechtsverliezen.[5]

In 2023 is het niet langer realistisch dat alle benodigde capaciteiten voor inzet in een grootschalig conflict paraat zijn, en kunnen er belangrijke lessen worden geleerd hoe de landmacht dit in de jaren tachtig vormgaf met een dienstplichtleger. Dit betekent niet dat we terug moeten naar het model dienstplichtleger van toen, maar wel dat we elementen van de organisatie van toen in een modern jasje kunnen hergebruiken. Op dit moment zijn er diverse initiatieven gaande om adaptieve schillen te creëren voor de landmacht. Zo wordt gewerkt aan vier schillen: schil 1 zijn de militairen bij operationele eenheden die de kern vormen; in schil 2 worden militairen die elders in de organisatie geplaatst zijn, gekoppeld aan operationele eenheden. De derde schil zijn reservisten. En de vierde schil zijn civiele bedrijven die bijvoorbeeld in Nederland of het achtergebied taken kunnen vervullen, zoals in het logistiek ecosysteem.

De huidige adaptieve schillen hebben een ander karakter dan het systeem zoals dat werd toegepast tijdens de Koude Oorlog en kunnen daarom ook niet bijdragen aan het creëren van een grotere massa voor het voortzettingsvermogen in termen van gevechtskracht. Het grootste verschil is het ontbreken van de opkomstplicht voor dienstplichtigen. Het systeem van toen kunnen we tegenwoordig wel nog (deels) toepassen door bijvoorbeeld contractueel weer vast te gaan leggen dat alle militairen die de dienst verlaten een X aantal maanden opgeroepen kunnen worden voor het vervullen van hun oude functie. Dit valt dan onder schil 3, en wordt ‘reservist operationele capaciteit’ genoemd. Het grote verschil tussen de oude KV-methodiek en schil 3 is het ontbreken van de wettelijke opkomstplicht, waardoor schil 3 altijd moet worden gezien als extra capaciteit waar de landmacht niet 100% op kan vertrouwen. Dit heeft als gevolg dat zoals het nu staat de aanwezige capaciteit vanuit schil 3 niet organiek geborgd is binnen de eenheden en daarom vallen zij nu onder een reservistenpool binnen de eenheid. Onder schil 3 vallen overigens ook de 500 reservisten specifieke deskundigheid van 1CMICo en de ongeveer 2300 infanteristen van de Nationale Reserve (NATRES). Het systeem in zijn moderne vorm is dus niet afdoende om complete mobilisabele eenheden te vullen. Mocht de landmacht de keuze maken wel weer mobilisabele eenheden op te gaan richten, dan vraagt dat naast een bijpassend systeem van reservisten uiteraard ook om het aanschaffen, onderhouden en gereed hebben van al het materieel en voorraden voor deze eenheden. Dit is nu nog niet ingeregeld en er is ook geen budget voor beschikbaar.

Tijdens de Koude Oorlog bestond het fenomeen ‘oorlogsfunctie’ via de toen welbekende ’X-lastgeving’. Dit betekende dat een groot deel van de militaire vredesfuncties (zoals op opleidingsinstituten en bij niet-operationele eenheden) in oorlogstijd een oorlogsbestemming hadden bij een (mobilisabele) operationele eenheid. Dit is wat we nu schil 2 noemen, en waarbij we vooral kijken naar het invullen van (een deel van) de ondersteunende functies binnen de landmacht.

De dienstplicht bestaat tegenwoordig nog steeds, en het reactiveren van de opkomstplicht is al jaren onderwerp van gesprek. Noemenswaardig is daarom dat de staatssecretaris zich in mei 2023 in Zweden heeft laten voorlichten over hoe in dat land invulling wordt geven aan de dienstplicht. In Zweden roept men jaarlijks zesduizend dienstplichtigen op. Dit gebeurt op vrijwillige basis nadat de jongeren een enquête hebben ingevuld bij hun opkomstbrief. Dit wordt in Zweden als positief ervaren en veel dienstplichtigen kiezen ervoor om als beroeps aangesteld te blijven bij de Zweedse landmacht. De staatssecretaris wil bezien welke lessen Nederland uit de Zweedse aanpak kan trekken. Het huidige Dienjaar lijkt op dit Zweedse model en is een pilot om te zien hoe de huidige generatie jongeren een grotere rol zou kunnen krijgen binnen de Nederlandse krijgsmacht.

Door het ontbreken van de opkomstplicht kan de landmacht niet helemaal vertrouwen op de schil met reservisten

Doelgerichte opleiding en training

De opleidings- en trainingssystematiek was tijdens de Koude Oorlog specifiek afgestemd op een landmacht bestaande uit een beroepskader, dienstplichtigen en een mix van parate, KV- en mobilisabele eenheden. De dienstplichttijd begon voor de manschappen met een periode van vier maanden opleiding, de Algemene Militaire Opleiding (AMO) en een functieopleiding, onder verantwoording van het Commando Opleidingen Koninklijke Landmacht (COKL). Dit werd bijvoorbeeld voor de pantserinfanterie en artillerie verzorgd door de schoolcompagnie of -batterij van de parate eenheden. Voor veel van de overige wapens en dienstvakken werd dit verzorgd door de opleidingscentra. Waar mogelijk doorliepen de dienstplichtigen zoveel mogelijk als toekomstige eenheid de opleiding. De dienstplichtig onderofficieren en officieren kregen een eigen opleiding aan de diverse scholen voor reserveofficieren en onderofficieren. Dit waren opleidingen van zes maanden, waardoor hun dienstplicht ook twee maanden langer was dan die van de manschappen. De kaderleden en de manschappen kwamen bij elkaar bij de start van de parate periode van tien maanden.

Het systeem was zo ingericht dat er geen wachttijden waren; iedereen was na vier tot zes maanden compleet opgeleid voor zijn taak. Dit staat in schril contrast met de huidige situatie waar manschappen soms maanden moeten wachten tot ze een rijopleiding of andere specifieke functieopleiding kunnen volgen. Dit leidt tot mindere inzetbaarheid van eenheden, maar ook tot onvrede (en dus uitstroom) bij het personeel. Wat dat betreft kan de landmacht van nu een voorbeeld nemen aan de landmacht in de jaren tachtig. In die tijd was de landmacht echt een opleidingsmachine.

Op het moment dat de initiële opleidingen afgerond waren, begon een parate periode van tien maanden. Dit stond in het teken van de verdere onderdeelsvorming en opwerken naar wat nu bekend staat als een niveau 3 (peloton) en niveau 4 (compagnie) gerede eenheid. Zodra een eenheid dat stadium had bereikt, mocht het meedraaien in oefeningen van hoger verband zoals bataljons-, brigade-, divisie- en legerkorpsoefeningen. De opleidings- en trainingstrajecten waren korter dan tegenwoordig en pragmatisch; je werd opgeleid voor je functie en taak. Dit moest ook wel, omdat de volledige periode van een dienstplichtige een beperkte duur had, en de landmacht die tijd maximaal wilde benutten voor de parate diensttijd. Dit betekende overigens niet dat manschappen maar een taak konden uitvoeren, want op dat gebied was de KL voor die tijd al vrij modern in vergelijking met sommige andere NAVO-partners. Nederlandse manschappen leerden naast hun organieke individuele functie ook om te gaan met bijvoorbeeld een groepswapen als de mitrailleur MAG, terwijl dit in andere landen een specifieke taak was voor een manschap/specialist die hiervoor (als enige) werd opgeleid. Een belangrijke les uit de jaren tachtig is dat je het soms eenvoudig moet houden om een complex systeem werkend te krijgen. Als iedereen in basis enkele basistaken goed kent, kun je samen complexe situaties aan.

Voor de RIM-eenheden en overige mobilisabele eenheden bestond er een speciaal landmachtonderdeel, het Commando Herhalingsoefeningen (COHHON), dat zorgde voor herhalingsoefeningen van deze eenheden. Dit waren soms oefeningen voor eenheden als geheel, zoals de oefening ’Donderslag’ waarbij de mobilisatie van complete RIM-bataljons werd geoefend. Maar het kon ook zijn dat de staven van mobilisabele eenheden meedraaiden bij een staftraining van een brigade, divisie of legerkorps. Eens in de drie tot vier jaar werden mobilisabele bataljons gevuld met nieuwe reservisten, en die kregen daarvoor verkorte opleidingen als opfrissing. Daarnaast waren er de zogenaamde ’Vormings-herhalingsoefeningen’, waarbij een mobilisabele eenheid in zijn geheel werd opgeroepen, gevuld en geoefend.

Nu de landmacht ook weer meer wil gaan werken met reservisten en oorlogsfuncties is het goed om na te denken hoe deze collega’s ook op een bepaald niveau worden gebracht en blijven, zodat ze op korte termijn inzetbaar zijn, waar en wanneer dat nodig is. Ook hierbij is het slim om niet het wiel opnieuw uit te vinden en te kijken hoe de landmacht dit tijdens de Koude Oorlog deed, om de bruikbare aspecten over te nemen.

Personele aanvulling, noodzakelijk om te kunnen blijven vechten

Als de Koude Oorlog heet was geworden, dan waren slachtoffers onvermijdelijk geweest. Om te zorgen dat de landmacht op sterkte zou blijven gedurende langere tijd was er een systeem opgezet met aanvullingseenheden onder verantwoording van het Commando Opleidingen en Aanvullingen Landmacht (COAL). Dat bestond uit zogenaamde depot-eenheden en een aanvullingsbataljon die werden gevuld vanuit het vrij indeelbare bestand met reservisten.

De capaciteit van dit systeem was gebaseerd op verliesverwachtingen. Dit waren de ruwe aantallen gewonden en gesneuvelden, gecorrigeerd met dat deel van de gewonden die weer terug zou kunnen instromen in de eenheden. De gecorrigeerde verliesverwachtingen zijn te lezen in onderstaande tabel.

Een dergelijk systeem om het personeel aan te vullen kent de landmacht tegenwoordig echter niet meer. Maar zoals het conflict in Oekraïne ons leert, kunnen we niet langer van de aanname uitgaan dat een moderne oorlog tegen een gelijkwaardige tegenstander van korte duur zal zijn. Bij de onvermijdelijke verliezen die er optreden zal de landmacht het dus moeten stellen met het personeel en materieel dat nu beschikbaar is, en de niet ingezette eenheden moeten kannibaliseren om de verliezen aan te vullen. De vraag is hoe lang de landmacht zonder aanvullingssysteem een relevante bijdrage kan blijven leveren aan de NAVO in het geval van een grootschalig conflict. Stel dat er zich honderden of duizenden vrijwilligers aanmelden als de landmacht in een oorlog moet vechten, dan is er geen systeem om hen aan te nemen en gereed te stellen voor inzet en moet dat dan vanuit het niets worden opgezet. Overigens geldt voorgaande voor de landstrijdkrachten van meerdere NAVO-landen, waar vergelijkbare discussies spelen.

Een ander aspect dat hierbij komt kijken is het afvoeren, bewaren en begraven van de gesneuvelden. Hiervoor is de gravendienst recentelijk uitgebreid met capaciteit vanuit schil 2, zodat deze weer beter is afgestemd op grotere aantallen gesneuvelden. Dit gaat om militairen van de Lichamelijke Oefening & Sport (LO/S-)organisatie die worden ingezet binnen een gravendiensteenheid bij het Bevoorradings- & Transport Commando (B&TCo). In 2022 is de inzet van deze eenheid geoefend tijdens de oefening Bison Sustain.

Tot slot

De KL was in de jaren tachtig een organisatie die bestond om invulling te geven aan de eerste hoofdtaak. De operationele eenheden en de staven waren non-stop bezig om zich voor te bereiden door in vaste cycli dienstplichtigen op te leiden en te trainen, zodat de parate eenheden inzetgereed waren. Er bestond een grote adaptieve schil met mobilisabele eenheden en een systeem om verliezen aan te vullen. Kortom, het was een organisatie gericht op het vechten in het hoogste deel van het geweldsspectrum, gedurende langere tijd. Voor het voeren van dit gevecht was het gevecht van verbonden wapens de basis, met de pantserinfanterie- en tankbataljons als dragers van het gevecht. Deze werden ingezet als samengestelde bataljons, met vaste teams als basis. In aanvulling op deze gevechtseenheden waren er ook zware cavalerieverkenners, die zelf specifieke gevechtsacties konden uitvoeren (guard, cover), waardoor de gevechtseenheden van de brigades niet voor die taken hoefden te worden ingezet. Alle eenheden beschikten over afdoende hoeveelheden, kwalitatief goede antitankwapens, waardoor er goed invulling kon worden gegeven aan pantserbestrijding. Deze eenheden werden aangestuurd door staven die zich konden richten op commandovoering tijdens het gevecht en die de middelen hadden om te overleven op het gevechtsveld. Slechts een deel van de landmacht was paraat en het grootste deel zou worden gemobiliseerd indien nodig. Dit systeem werd hoofdzakelijk gevuld door dienstplichtigen die in een kort en strak schema hun basisopleidingen volgden voor ze paraat werden. Als laatste was er een systeem om de te verwachten verliezen aan te vullen om zo langdurig het gevecht voor te kunnen zetten, zonder dat je de rest van de organisatie hoefde te kannibaliseren.

Hoe dit hele systeem werkte, en de onderbouwing hiervan, is nu weer relevanter dan ooit gezien de dreigingssituatie aan de oostflank van het NAVO-verdragsgebied. De landmacht van nu bevindt zich in een periode van transformatie van een organisatie gericht op het uitvoeren van de tweede hoofdtaak, vredesmissies, naar een organisatie die het uitvoeren van de eerste hoofdtaak weer als primaire taak heeft. Zoals de transformatie nu gepland staat, worden niet alle tekortkomingen in de gewenste en benodigde capaciteiten op korte termijn opgelost. Het gaat daarbij zowel om de benodigde direct inzetbare capaciteiten, zowel in kwaliteit als kwantiteit, maar ook om het voortzettingsvermogen van de landmacht als geheel. Zo zullen de geneeskundige en logistieke capaciteiten voorlopig nog tekortschieten. Tevens is het ontbreken van de opkomstplicht voor de reservisten nu een belemmering om optimaal gebruik te kunnen maken van het concept van adaptieve schillen. Ook ontbreekt het nog aan een systeem om de te verwachten verliezen aan te vullen, zonder dat daarvoor de rest van de organisatie gekannibaliseerd moet worden. Het ontbreken van eigen tanks binnen de landmacht is waarschijnlijk een van de meest zichtbare en veelbesproken voorbeelden in de media van een tekortkoming in een essentiële capaciteit. Een positieve ontwikkeling op dit gebied is dat de staatssecretaris heeft uitgesproken dat, indien er voldoende financiële ruimte bij komt, het voornemen bestaat weer een Nederlands tankbataljon op te richten.

In de volgende editie van Carré volgt deel twee van deze reeks artikelen. Dit deel zal zich richten op effectiviteit versus efficiëntie, echelonering van middelen in de organisatie, familievorming van voertuigen, militaire mobiliteit en de taakscheiding tussen de nationale sector en een expeditionair legerkorps.