Ondertekening van het INF-verdrag door Gorbatsjov en Reagan, 8 december 1987 (foto: Wikimedia Commons)

HISTORIE

Begin en einde van het INF-verdrag

LKOL B.D. P. DEKKERS

Op 2 februari 2019 maakte de Amerikaanse president Donald Trump zijn, volgens de Amerikaanse nieuwszender CNN [1], meest catastrofale beslissing bekend, de opzegging van het Intermediate Range Nuclear Forces (INF-)verdrag. Een dag later werd dit voorbeeld gevolgd door de Russische president Poetin met dezelfde boodschap en zes maanden later, op 2 augustus 2019, was het uit 1987 daterende INF-verdrag voorgoed naar de prullenbak van de geschiedenis verwezen. Het resultaat is dat Rusland niet langer gebonden is om de bepalingen van het verdrag na te leven, met een nieuwe wapenwedloop als gevolg, en daarnaast ook nog eens een stilzwijgend steuntje in de rug betekent voor andere landen om door te gaan of te beginnen met de ontwikkeling van een eigen kernwapenarsenaal.

Amerikaanse kernwapens in Europa

De ontplooiing van kernwapens in Europa door de Verenigde Staten (VS) was een gevolg van de conventionele overmacht van de Sovjet-Unie (SU) en de andere Warschaupactlanden. Al vanaf 1948 werden Amerikaanse B-29 en B-50 bommenwerpers in Groot-Brittannië gestationeerd, later gevolgd door de voor die tijd hoogst moderne B-47 jet bombers. De bedoeling van deze rotaties was het bekorten van de vliegtijd van Amerikaanse bommenwerpers naar hun doelen in de SU. Later in 1956 werden de bommenwerpers gevolgd [2] door dual capable F-84F Thunderstreak jachtbommenwerpers. Deze vliegtuigen, later afgelost door modernere types als de F-105, de F-4, de F-111 en de F-16, maakten deel uit van de Quick Reaction Alert (QRA-)force. De nucleaire strijdmacht van de Amerikaanse luchtmacht (USAF) werd eind jaren vijftig verder aangevuld door een aantal Europese luchtmachten die een nucleaire taak kregen met gebruik van Amerikaanse kernwapens [3]. De Europese dual capable eenheden kregen ondersteuning van Amerikaanse Munitions Support Squadrons (MUNSS) die belast werden met opslag, onderhoud en de bewaking van de kernbommen. Vanaf 1960 had ook Nederland op de vliegbasis Volkel twee squadrons die waren belast met een nucleaire taak [4], eerst met de F-84F, die later werd opgevolgd door de F-104G Starfighter en vanaf medio jaren tachtig door de F-16. Andere nucleaire taken voor de Nederlandse krijgsmacht werden o.a. belegd bij de Nike luchtdoelraketten en de artillerie met de Honest John en later de Lance grond-grondraketsystemen.

De eerste kernraketten voor de middellange afstand kwamen in 1954 naar Europa met de plaatsing van TM-61 Matador raketten bij de Pilotless Bomber Squadrons (PBS) op de vliegbases Bitburg en Hahn in Duitsland. De Matador werd opgevolgd door de Mace en later door de Thor en de Jupiter die respectievelijk in Engeland en Turkije werden opgesteld en in Duitsland werd de Pershing 1A gestationeerd. Tegen het eind van de jaren zestig waren al deze systemen, met uitzondering van de Duitse Pershing, alweer afgevoerd en had de USAF geen grond-lucht raketten meer operationeel in Europa. In de jaren zeventig begon bij de NAVO-landen bezorgdheid te ontstaan over de ontwikkeling en plaatsing van Russische kernraketten, in het bijzonder de SS-20.

De SS-20 en de reactie van de NAVO

De SS-20 (foto: Wikimedia Commons)

De SS-20 Saber was een hoogst modern mobiel ballistisch raketsysteem (Intermediate Range Ballistic Missile – IRBM) voor de middellange afstand dat werd ingezet vanaf 1976. De raket kon worden uitgerust met drie kernkoppen die onafhankelijk gericht konden worden op drie doelen (Multiple Targeted Independent Reentry Vehicles – MIRV). Met deze raket kon de SU alle belangrijke NAVO-bases bij een gelijktijdige aanval treffen en uitschakelen. Het systeem was uitzonderlijk betrouwbaar en bezat de voor die dagen ongekende nauwkeurigheid met een circular error probable (CEP [5]) van niet meer dan vijfhonderd meter.

De ontplooiing door de SU van de SS-20 mobiele wapensystemen in Oost-Europa had grote gevolgen. De SS-20 had voldoende bereik om alle Europese NAVO-landen te kunnen treffen en bij een first strike de complete tactische nucleaire capaciteit van de NAVO uit te schakelen. De NAVO reageerde op deze dreiging met het zogeheten dubbelbesluit: de plaatsing van 108 Amerikaanse Pershing II IRBM-systemen in Duitsland en 464 BGM-109B Tomahawk kruisraketten (Ground Launched Cruise Missiles - GLCM) in meerdere Europese NAVO-lidstaten. Deze zouden worden geplaatst in Molesworth en Greenham Common in Engeland, Comiso in Italië, Florennes in België, Wüscheim in Duitsland en Woensdrecht in Nederland. Tegelijkertijd zouden onderhandelingen tussen de VS en de SU moeten beginnen om deze kernwapens niet te ontplooien en af te stoten. Door de VS en de SU waren al eerder verdragen gesloten over de beperking van de aantallen kernwapens, de SALT I en SALT II akkoorden uit 1972 en 1979. Die betroffen echter uitsluitend de beperking van het aantal strategische wapensystemen, de Intercontinental Ballistic Missiles (ICBM) die alleen in de VS en de SU waren opgesteld. De IRBM’s vielen hier niet onder.

Cruise missile basis, RAF Molesworth (foto: Wikimedia Commons)

Reactie op de plaatsing van GLCM

In Nederland ontstond al snel massaal verzet tegen de voorgenomen plaatsing van met kernkoppen uitgeruste Tomahawk kruisraketten. Drijvende kracht achter deze beweging, nu veertig jaar geleden, was het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) dat in november 1981 een grote manifestatie organiseerde op de Dam in Amsterdam. Naar schatting demonstreerden daar 400.000 mensen tegen de plaatsing van kruisraketten in Nederland. In 1982 werd het Komitee Kruisraketten Nee (KKN) opgericht, bestaande uit IKV, Pax Christi en de FNV, dat zich uitsprak tegen de plaatsing van de 48 nucleaire Tomahawks op de vliegbasis Woensdrecht. Dit KKN slaagde erin de grootste demonstratie die ooit in Nederland plaatsvond te organiseren: in Den Haag kwamen 500.000 mensen bijeen op 29 oktober 1983 om te protesteren tegen de kruisraketten. Premier Lubbers kreeg een petitie aangeboden met 3.7 miljoen handtekeningen. Nederland verwierf door deze massale protesten een zekere reputatie en internationaal werd het verzet in ons land hollanditis genoemd. De protesten gingen nog geruime tijd op kleinere schaal door, met name rond de voorgenomen standplaats Woensdrecht. De Nederlandse politiek, die slechts schoorvoetend akkoord was gegaan met de plaatsing van kruisraketten in ons land, werd uiteindelijk min of meer gered door het INF-verdrag dat het einde van de voorgenomen plaatsing inluidde. De Tomahawks hebben Nederland uiteindelijk nooit bereikt.

Anti kernwapendemonstratie in Den Haag (foto: Wikimedia Commons)

Het INF-verdrag

In 1986 begonnen de onderhandelingen hierover vorm te krijgen toen Mikhail Gorbatsjov, destijds de secretaris-generaal (SG) van de communistische partij van de SU en de politiek leider van het land, een plan ontvouwde om tegen het jaar 2000 tot een volledige nucleaire ontwapening te komen, inclusief de ontmanteling van alle IRBM-installaties aan beide zijden van het IJzeren Gordijn. Waarschijnlijk werd de Russische vredelievendheid ingegeven door de dreiging van het door het Amerikaanse Strategic Defense Initiative (SDI), bekend onder de naam Star Wars, een verdedigingslinie tegen intercontinentale ballistische raketten. Het stopzetten van SDI was een harde eis van de Russen die bij hun ontwapeningsvoorstel werd neergelegd. De onderhandelingen hierover in Reykjavik tussen de Amerikaanse president Reagan en SG Gorbatsjov mislukten echter toen de Amerikanen weigerden hun SDI op te geven.

Desondanks kwam er in september 1987 een verklaring uit van de ministers van Buitenlandse Zaken van de VS en de SU, Shultz en Shevardnadze, dat beide landen in principe overeen waren gekomen om een verdrag over IRBM’s te ondertekenen. Shultz verklaarde dat de plaatsing van de kruisraketten en de Pershing II in Europa, zodra het INF-verdrag was ondertekend, niet zou doorgaan. Op 8 december was het dan zover: Reagan en Gorbatsjov zetten hun handtekening onder het verdrag voor de eliminatie van intermediate en short range missiles. Het verdrag ging vergezeld van een primeur: het optuigen van een reeks vertrouwenwekkende maatregelen, waaronder het toestaan van wederzijdse inspecties op de naleving ervan.

Het verdrag luidde een periode in van optimisme en hoop: het einde van de nucleaire wapenwedloop door het afbouwen van de kernwapenarsenalen aan beide zijden. Om met de Amerikaanse president Bush te spreken in 1991: ‘I am directing that the United States eliminate its entire worldwide inventory of ground launched, theater nuclear weapons…’, en de Russische SG Gorbatsjov reageerde hierop in soortgelijke bewoordingen. Honderden kernwapens werden nog dat jaar in beide landen ontmanteld, waarbij door de VS aan Rusland 400 miljoen dollar werd geschonken voor de financiering hiervan. De inmiddels onafhankelijke, voormalige Sovjetrepublieken Belarus, Kazachstan en Oekraïne droegen in 1992 de op hun grondgebied achtergebleven Russische kernwapens over aan de Russische Federatie. Ook deze landen tekenden voor de implementatie van het INF-akkoord.

Slotakkoord

Al tijdens het presidentschap van Obama begonnen de VS zich bezorgd te tonen of Rusland nog wel voldeed aan de bepalingen van het INF-verdrag. Het ministerie van buitenlandse zaken, het State Department, rapporteerde al in 2016 dat Rusland een kruisraket had ontwikkeld met een bereik tot 2500 km, de 9M279 (SSC-8). De Russen ontkenden de Amerikaanse claim en beweerden dat de toegenomen lengte ten opzichte van zijn voorganger in deze raket slechts werd benut voor een verbeterd doelgeleidingssysteem, ten bewijze waarvan het systeem werd getoond aan een gezelschap westerse militaire attachés [6]. Op 1 februari 2019 liet de NAVO weten dat Rusland ‘…had taken no verifiable steps toward compliance…’ en een dag later werd het verdrag door Trump opgezegd.

Het Rusland van Poetin in onze tijd is echter een totaal ander land dan de SU onder Gorbatsjov. De SU van de jaren negentig was een tegenstander die moegestreden in de touwen hing, terwijl het huidige Rusland, geholpen door de hoge prijzen voor olie en gas, geleid wordt door een assertieve president Poetin, die zijn land de status van grootmacht wil teruggeven en daarbij niet geremd wordt door scrupules. Ondanks alle onzekerheid die hiermee gepaard gaat, is een ding zeker: de wereld is er alleen maar onveiliger op geworden.

Eindnoten

  1. Donald Trump’s most catastrophic decision (David A. Andelman, voor CNN 19-08-2019).
  2. Dual capable: in staat om conventionele en nucleaire aanvalstaken uit te voeren.
  3. Uit Air Force Missileers, maart 2019.
  4. Uit Gestaag gespannen, 50 jaar Vliegbasis Volkel (Staatsdrukkerij 2000).
  5. Circular Error Probable (CEP) is de straal van een cirkel waarin 50% van de bommen valt, en is de internationaal erkende maatstaf voor de nauwkeurigheid van wapensystemen.
  6. Missile Defense Project, '9M729 (SSC-8)', Missile Threat, Center for Strategic and International Studies, October 23, 2018, last modified July 31, 2021, https://missilethreat.csis.org/missile/ssc-8-novator-9m729/.